Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

 
Литература 
1. Гендерная лингвистика: коллективная монография / отв. ред. З. К. 
Темиргазина. - Павлодар, 2013. - 375 с.
2. Горошко Е. И. Гендерная проблематика в языкознании // Введение в 
гендерные исследования: учеб. пособие. – СПб: Алетейя, 20001. С. 508-542.
3. Зиновьева Е. С. Изучение дискурса в рамках медиалингвистики // 
Верхневолжский филологический вестник. ‒ Ярославль: ЯГПУ, 2016. ‒ № 3. ‒ 
С. 73‒80.
4. Кирилина А. В. Лингвистические гендерные исследования как 
проявление смены эпистемы в гуманитарном знании / А. В. Кирилина // 
Вестник Военного университета. ‒ № 4 (24). – 2010. – С. 110‒114.
5. Kotthoff Н. Die Geschlechter in der Gesprachsforschung. Hierarchien, 
Teorien, Ideologien / H. Kotthoff // Der Deutschunterricht. ‒ 1996. ‒ № 1. ‒ S. 9‒
15.
6. Маслова В. А. Лингвокультурология. – М.: Академия, 2010. – 208 с.
 
O‘ZBEK LEKSIKASIDA KO‘P MA’NOLI VA SHAKLDOSH SO‘ZLAR 
DIFFERENSIYASI 
Soyibjonova Mo‘tabaroy Ozodbek qizi 
talaba 
Andijon davlat universiteti
Annotatsiya: 
Mazkur maqola talaba, abituriеnt, o‘quvchi va o‘zbek tilini 
mustaqil o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, o‘zbek leksikasi vujudidagi 
shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlarni farqlashga bag‘ishlanadi.
Kalit so‘zlar:
leksika, polisemiya, denotativ ma’no, konnotativ ma’no, 
omonim, differensiya 
Tilimizdagi so‘zlarning juda ko‘p qismi ko‘p ma’nolidir. Kishilar o‘zining 
kundalik hayotida yangi paydo bo‘lgan tushunchalarni ong ostidagi zahira 
tushunchalarga bog‘lab yodda saqlaydi va undan foydalanadi. Til leksikasida sanoqli 
til birliklarining turli xil kombinatsiyalaridan cheksiz tushuncha va yangi fikrlarni 
ifodalashga harakat qilinadi va natijada kombinatsiyaga kirishgan so‘zlar 
konnotativ(ko‘chma ma’noli), o‘z qobig‘ida qolganlari esa denotativ(o‘z 
ma’nosidagi) so‘zlar hisoblanadi. Denotativ va konnotativ ma’noli so‘zlar 
birikishidan so‘zlar polisemiyasi hosil bo‘ladi. Polisemiya (grekcha poli-ko‘p, 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
136 
semia-ma’no) ko‘p ma’noli so‘zlardir. Ko‘p ma’noli so‘zlar ikki va undan ortiq 
so‘zlarda shakl bir, ma’no esa o‘zaro bog‘liq bo‘lgan statusdir. Masalan, insonning
 
ko‘zi 
va daraxtning
 ko‘zi
so‘z birikmalarida 
ko‘z 
shakli ma’no bog‘liqligi; qushning 
qanoti
va samolyotning 
qanoti
birikmalarida qanot vazifasi(muvozanat saqlash) 
ma’nosi bog‘liqligi; 
og‘ir
yuk va 
og‘ir 
xayol birikmalarida belgi o‘xshashligi ma’no 
bog‘liqligi mavjud. Kontekstda polisemiyalardan keng foydalanish badiiy tasvir va 
ta’sirni kuchayishida, yozuvchi salohiyatini qanchalar yuksakligini aniqlashdagi 
o‘rni aytarli darajada salmoqli.
Omonim yunoncha omo- bir, onema- nom so‘zlaridan olingan bo‘lib, aytilishi 
va yozilishi bir xil, atash ma’nosi turli bo‘lgan so‘zlardir, ya’ni shakldosh so‘zlar. 
Shakldosh so‘zlar bu- bir shakldagi turli ma’noli so‘zlar. Misol uchun ot- 
(harakat)fe’l, ot(hayvon)ism, ot-(so‘z turkumi)ism.
Shakldosh so‘zlar bir qarashda ko‘p ma’noli so‘zlarga o‘xshab ketadi. Bu 
ikkisi o‘rtasidagi asosiy differensiya(farq)- ma’no bog‘liqlik tarafi. Ko‘p ma’noli 
so‘zlarda ma’no bog‘liqligi bor: odam 
qulog‘i
- qozon 
qulog‘i
(ikkov birikmadagi 
quloq so‘zi uchun shakliy o‘xshashlik umumiy), omonimlarda esa aksincha bir necha 
so‘zlar shakli o‘xshash bo‘lsa ham, ma’no o‘zaro mutanosib emas: uch(raqam)-
uch(harakat)-uch(ma’lum predmetning old, uch qismi). Bu ikki lisoniy birlikning 
yana bir farqi, o‘z xarakterini bir yoki bir necha so‘z turkumi doirasida ko‘rsata olishi 
sanaladi. Ma’no tarafdan farqlay olmagan shaxsga, bu ikkinchi usul qo‘l kelishi 
tabiiy. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra ko‘p ma’noli so‘zlar faqat bir so‘z turkumi 
doirasida, omonim so‘zlar esa bir va bir necha so‘z turkumi doirasida uchraydi. 
Quyida na‘munalar bilan tanishasiz: 

Itning dumi(ot)- samolyotning dumi(ot) 

Shirin so‘z(sifat)-shirin ovqat(sifat) 

Nonni ko‘tarib chiqdi(fe’l)- muammoni ko‘tarib chiqdi(fe’l) 

Davlat(ot)mamlakat- davlat(ot) mol-dunyo 

Yoz(ot)fasl- yoz(fe’l)daftarga yozmoq- yoz(fe’l)dasturxon yozmoq va 
h. k