kognito
-
"idrok"
) va "kommunikativ"
(lotinchadan
communicatio
-
"muloqot"
) deb atash mumkin:
1
Языкознание. Большой энциклопедический словарь. М.,1998.
2
Этнолингвистика [Электронный ресурс]// Энциклопедия Кругосвет.
URL:http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/ETNOLINGVISTIKA.html.
3
Герд А. С. Введение в этнолингвистику.СПб,1982
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
74
1. Bu tilda so‘zlashuvchi kishilarning tevarak-atrofdagi olam va insonning bu
dunyodagi o‘rni haqidagi madaniy (kundalik, diniy, ijtimoiy va hokazo) g‘oyalari
tilda qanday, qanday vositalar va qanday shaklda aks etadi?
2. Muloqotning qanday shakllari va vositalari - birinchi navbatda lingvistik -
ma’lum bir etnik yoki ijtimoiy guruhga xosdir?
1
V. fon Gumbol’dt. Neogumboldtchilik
-
Etnolingvistikaning fan sifatida
shakillanishi odatda XX asrning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi va etnolingvistika
atamasining o‘zi ilmiy yo‘nalish paydo bo‘lishidan ancha oldin yaralgan. Uning
yaratuvchilari amerikalik etnograflar bo‘lib, ular XIX asr oxirida Hind qabilalarini
o‘rganish, va tabiiyki, bu tadqiqot jarayonida qabilalarning tillarini o‘rganish
zarurati bilan duch keldilar, ularsiz (yani til o‘rganmasdan turib) ularning
madaniyatini, turmush tarzini, e’tiqodlarini, marosimlarini tushunish mumkin emas
edi. XX asrning birinchi choragida xuddi shu asnoda etnolingvistika lingvistik fan
sifatida rivojlana boshladi va uni antropologik tilshunoslik deb ham nomlana
boshlandi
2
. Ko‘rinib turibdiki, til va madaniyat, til va etnos o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik muammolari azaldan odamlarni qiziqtirib kelgan. Mazkur masalani uzoq
o‘tmishga bormasdan, etnolingvistik tadqiqotlarning umume’tirof etilgan asoschisi
V. fon Gumbol’dt (1767-1835) qarashlariga murojaat qilaylik.
XVI asrdan boshlab Yevropa davlatlari, xususan, Fransiya va Prussiyada
Muqaddas Rim imperiyasining tanazzulga uchrashi, feodalizmning tanazzulga
uchrashi, protestantizm rolining kuchayishi va zamonaviy milliy davlatlarning
paydo bo‘lishi natijasida tez sur’atlar bilan ijtimoiy va madaniy yuksalish kuzatildi.
Ma’rifat davri, Fransiya inqilobi, Birinchi Fransiya Respublikasi va Napoleon
urushlari davrida nemis tilida so‘zlashuvchi muhitda ko‘plab yangi tushunchalar –
ratsionallik, individualizm, ijtimoiy tuzum paydo bo‘ldi.
Nemis romannavislari, masalan, I. G. Gerder (1744-1803) bir guruh
odamlarning mentalitetini faqat o‘z tarixining mahsuli sifatida tushunish
mumkinligini va ularning tafakkurining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘ziga xos tarixiy
hodisalar, shu jumladan tilida ham degan edi. V. fon Gumbol’dt esa dunyoning turli
burchaklarida turli guruhlardagi kishilarning fikrlash tarzida tafovutlar
shakllanishida tilning rolini o‘rgandi.
V. fon Gumbol’dt tilshunoslik tarixida alohida o‘rin tutadi. U shunchalik ko‘p
turli xil ilg‘or g‘oyalarni shakllantirganki, tilshunoslikda biron bir burilish nuqtasi
kelganda uning nomi tilga olinadi. V. fon Gumbol’dt tilshunoslikni mustaqil fan
sifatida belgilagan. U tilshunoslikdagi kognitiv paradigmaning asoschilaridan biri
1
Этнолингвистика [Электронный ресурс]// Энциклопедия Кругосвет.
URL:http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/ETNOLINGVISTIKA.html.
2
Толстая С. М.Этнолингвистика: современное состояние и перспективы [Электронный ресурс]// Фольклор и
постфольклор: структура, типология,семиотика. URL://WWW.ruthenia.ru/folklor/ Tolstaja.html. (дата
обращения:12.09.2013).
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
75
sifatida tanilgan. Etnolingvistika – ham Amerika, ham Yevropa (neogumboldtchilik)
ham V. fon Gumbol’dt til tizimiga borib taqaladi.
V. fon Gumbol’dtning til falsafasi tilning xalqning ma’naviy rivojiga hal
qiluvchi ta’siriga bo‘lgan ishonchga asoslangan edi. Olim til va tafakkur o‘rtasidagi
munosabatni shu qadar chuqur va organik deb hisoblaganki, u bu ikki tushunchani
amalda aniqlab bergan: “Agar biz intellektual faoliyat va tilni ajratsak, aslida bunday
bo‘linish yo‘q”
1
. Gumboldtning so‘zlariga ko‘ra, "inson uchun u yashayotgan dunyo,
asosan, uning tili bu dunyoni tasvirlash usulidir".
2
.
V. fon Gumbol’dt, ekzotik tillarni yaxshi ko‘rar edi. U Hind-evropa oilasi
tillaridan keskin farq qiluvchi ispan “bask” tilini o‘rganar ekan, V. fon Gumbol’dt
turli tillar nafaqat umuminsoniy ongning turli qobiqlari, balki dunyoning turli xil
qarashlari degan xulosaga keldi. Olimning nomi XX asrning ikkinchi yarmida
nihoyatda dolzarb bo‘lib qolgan tushunchalar bilan chambarchas bog‘liq: dunyo
surati (нем. weltbild) va dunyoni ko‘rish (нем. weltansicht). Uning tugallanmagan
so‘nggi ishi Java oroli tillaridan biri bo‘lgan - “Kavi” tiliga bag‘ishlangan. Ehtimol,
bularning barchasi til va xalqlar ruhi o‘rtasidagi bog‘liqlik g‘oyasining
shakllanishiga olib keldi, buni V. fon Gumbol’dtning eng mashhur iqtiboslaridan biri
bilan tasvirlash mumkin: - "Xalq tili - ularning ruhidir, va xalqning ruhi ularning
tilidir va shunga o‘xshash narsani tasavvur qilish qiyin”
3
.
Evropada neogumbol’dtchilik yosh grammatikachilarning biryoqlamaligiga
munosabat sifatida paydo bo‘ldi va asosan Germaniyada faol rivojlandi (u yerda uni
etnolingvistika deb atashmas edi). Nemis neogumbol’dtchilari – bular V. Portsig
(1895-1961), E. Trir (1894-1970), L. Vaysgerber (1899-1985), G. Ipsen (1899-1984)
va boshqalar.
Nemis neogumbol’tchilarning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Til shaxsning tafakkurini va bir butun sifatida bilish jarayonini, u orqali esa
odamlarning madaniyati va ijtimoiy xulq-atvorini, dunyoqarashini va ongda vujudga
keladigan yaxlit manzarasini belgilaydi.
2. Turli tillarda gapiradigan odamlar dunyoning turli xil rasmlarini yaratadilar
va shuning uchun turli madaniyatlar va turli xil ijtimoiy xatti-harakatlarning
tashuvchilari.
3. Til insonning bilish imkoniyatlarini shart qilibgina qolmay, balki cheklaydi,
nafaqat tafakkur mazmunidagi farq tillar farqiga bog‘liq, balki tafakkur mantiqiyligi,
tafakkur tabiati ham farqlanadi.
4
.
1
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.72.
2
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.80.
3
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.72.
4
Ворокова Н.У. История этнолингвистики. Нальчик, 2002. -С. 11.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
76
Nemis neogumbol’dtizmining asosiy namoyandasi L. Vaysberger Germaniya
va Fransiya chegarasida joylashgan Lotaringiyada tug‘ilgan va shuning uchun ikki
tilli, ya’ni ikki tilni – nemis va fransuz tillarini birdek yaxshi bilgan. Umuman
olganda, ekzotik tillarni o‘rganish yoki bir nechta tillarni o‘zlashtirish haqidagi
ma’lumotlar olimning til va tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida nima uchun va
qanday fikrda ekanligini tushunish uchun juda muhimdir va bu bog‘liqlik dalillarini
izlay boshlaydi. Vaysgerber har bir tilning o‘ziga xosligi va dunyoning o‘ziga xos
tasviri - madaniy o‘ziga xos model, til esa ob’ektiv voqelik va ong o‘rtasidagi o‘ziga
xos
Do'stlaringiz bilan baham: |