Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

Опорные слова и выражения: 
имя числительное, количественное 
числительное, лексема, единицы, западно индийский, кхари болий (кауравий), 
бангару (харияний), браж, канножий, бунделий.
Annotation: 
This article explores numerical lexemes in Hindi dialects. In 
particular, the linguistic features of numerals in the dialects of the west indian group 
of the New Indo-Aryan languages have been studied. Phonetic changes in the 
formation of numerals are revealed.
Keywords and expressions:
 word sequence, counting number, lexeme, units, 
west indian, khari boliy (kauraviy), bangaru (hariyaniy), braj, kannojiy, bundeliy.
Ҳинд тилшунослигига оид яратилган илмий асарларда қайд этилишича, 
«шева» тушунчасига қуйидагича изоҳ берилади. «Бевосита ҳудудий, касбий 
ёки ижтимоий жиҳатдан ўзаро боғланган ҳамда доимий ва бевосита тил 
алмашинувида бўлиб келган озми-кўпми чекланган гуруҳлар томонидан 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
270 
юритилинадиган тилнинг кўриниши ва вариантидир»
 
[3: 4]. Бошқа 
шевашуносларнинг нуқтаи назаридан эса унга қуйидагича таъриф берилади: 
«Бир хил типдаги лаҳжаларни бирлаштириб, улардаги нисбий муштаракликка 
таянган оғзаки тил кўринишидан иборат» [3: 5].
Шеваларни илмий жиҳатдан ўрганиш усуллари тилшуносликда аниқ 
услубий хусусиятларга таяниб келади. Буларга биноан тарихий ва тавсифий 
шевашунослик 
соҳалари 
белгиланади. 
Тавсифий 
шевашунослик 
диалектография деб ҳам аталади.
Ҳинд олимларининг илмий асарларида қайд этилишича, «ҳиндий» 
атамаси Ҳиндистонннинг Биҳар, Уттар Прадеш, Ражастҳон, Деҳли, 
шунингдек, Панжоб ҳамда Ҳимолай штатларининг баъзи қисмларига кенг 
тарқалган ва кенгроқ қўлланиладиган тил ҳисобланади. Айнан шу жойларни 
ҳиндий тили кенг тарқалган минтақа деб тушуниш мумкин. Манбааларда қайд 
этилишича, ҳиндий тилининг 5 та катта шевалар гуруҳи мавжуд.
1. Ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шевалар – кҳари болий (кауравий), 
бангару (ҳарияний), браж, канножий, бунделий.
2. Шарқий ҳиндий гуруҳига оид шевалар – авадҳий, багҳелий, 
чҳаттисгарҳий.
3. Ражастҳаний гуруҳига оид шевалар – мевати-аҳирватий, малвий, 
жайпури-ҳараотий, марвари-меварий.
4. Паҳарий гуруҳига оид шевалар – шарқий паҳарий, ўрта паҳарий.
5. Биҳарий гуруҳига оид шевалар – бҳожпурий, магаҳий, мейтҳлий [5: 
140].
Йирик тадқиқотчилар, жумладан Жорж Грирсон ўзининг кузатувларига 
кўра ғарбий ва шарқий ҳиндий гуруҳига оид шеваларни ҳақиқатан ҳам ҳиндий 
тили шевалари деб тан олган. Шунинг учун ҳам у шу иккала гуруҳ учун 
«ҳиндий» атамасини қўллаган. Бошқа гуруҳларни эса, паҳарий, ражастҳаний, 
биҳарий каби номлар билан номлаган. Унинг назарий қарашларига кўра 
тилшунослик нуқтаи назаридан ҳиндий тилининг 8 та шеваси бор. Улардан 5 
таси ғарбий ҳиндий ва 3 таси шарқий ҳиндий гуруҳига оиддир [5: 144]. Мазкур 
мақолада фақатгина ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шевалар, яъни кҳари болий 
(кауравий), бангару (ҳарияний), браж, канножий, бунделий каби шевалардаги 
бирликларга хос лексемаларнинг ўзига хос ифодаланиш жиҳатлари тадқиқ 
этилиши асосий мақсад қилиб олинган.
Ғарбий ҳиндий гуруҳига хос бўлган кҳари болий (кауравий) шевасидаги 
бирликларнинг ифодаланиш жиҳатлари қуйидаги сонларга хос лексемаларда 
ўз аксини топган: 
एक
ek 
«бир»
, 
दो
do 
«икки»
, 
तीन
tiin 
«уч»
, 
चार्
, 
च्यार
chaar, chyaar 

---