Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Радиоуглерод усули
ёши 60 минг йилдан ортиқ бўлмаган геологик 
объектларнинг ёшини аниқлаш учун фойдаланилади. Ерда углероднинг 
учта изтопи - 
12
С, 
13
С ва 
14
С мавжуд
. 
Уларнинг табиатдаги 
концентрацияси жуда турлича: 
12
С барча углероднинг 98,9 % ни, 
13
С - 
1,1 % ни, биз учун жуда муҳим бўлган радиоактив изотопи 
14
С эса 
атмосфера ва тупроқнинг жудаям кам улушини (10
12
%) ташкил этади. У 
азот 
атомлари ядросини космик нурлар протонлари билан 
бомбардировка қилиниши туфайли доимо ҳосил бўлиб туради, 
кейинчалик яримпарчаланиш даври 5730 йил давомида барқарор азотга 
айланади. Бир неча йил давомида янги ҳосил бўлган радиоуглерод 

---

177 
фотосинтез орқали сайёранинг бутун биосферсидаги айланма ҳаракатга 
жалб этилади. 
Ҳар қандай тирик организмда радиоуглерод миқдори ер 
атмосферасидагига тенг бўлади, бу тенглик уларнинг фотосинтези ёки 
ҳаёти тўхтагунгача озиқланиши туфайли сақланади. Биологик 
қолдиқларнинг радиоактивлигини ўлчаш орқали организмнинг ўлган 
вақтини ёки дарахтларнинг йиллик ҳалқалари шаклланишининг 
охирини ҳисоблаб топиш мумкин. Бундай тадқиқотларга мисол 
тариқасида миср фараони саркофагининг ёши - 2190 йил ва Бристол 
қарағайининг ёши - 4300 йил этиб аниқланганлигини кўрсатиш мумкин. 
14
С атмосферада космик нурларнинг таъсирида узлуксиз ҳосил 
бўилиб туради. Углероднинг 
14
С эркин атомлари 
14
СО
2
молекуласига 
киради ва улар тирик организмлар томонидан ўзлаштирилади. Органик 
суяк моддаларидаги 
14
С нинг миқдори тирик организмлар таркибига 
киргандан бошлаб ўтган вақтни аниқлашга имкон беради. 
Атмосферанинг устки қатламларида ҳосил бўлувчи углероднинг 
радиоактив изотопи 
14
С турли тоғ жинсларида (кўмир, оҳактош) 
тўпланади ва парчалана бошлайди. 
14
С изотопнинг парчаланмаган 
миқдори бўйича объектнинг кўмилган вақти баҳоланади (
14
С
 
концентрациясининг атмосферада доимийлиги тахминидан келиб 
чиққан ҳолда). 
Радиологик усулларнинг ҳозирги вақтдаги имкониятлари анча 
юқори, амалда барча тоғ жинслари ва минералларнинг ёшини жуда 
ишончли даражада аниқлаш мумкин. Бу усулларни қўллашдаги асосий 
қийинчиликлар геохронологик маълумотларни талқин қилиш билан 
боғлиқ. Умумий ҳолда турли усуллар ёрдамида олинган натижаларнинг 
мос келиши реал ёш қийматининг ишончли мезони ҳисобланади. Бунда 
ёшнинг ҳисоблаб топилган қиймати ҳисобланган моделига мос келиши 

---

178 
геохронологик системанинг (радиоактив - радиоген элемент) ҳосил бўлиш 
вақтига мос келади ва бу ҳар доим ҳам геологик объектларнинг шаклланиш 
вақтига мос келавермайди, унинг ривожланишидаги муайян босқичларни 
акс эттириши мумкин. Бир хил ва ишончли маълумотлар олиш учун 
геологик-петрографик, геокимёвий ва изотоп-геохронологик тадқиқот 
усулларини имконияти борича бирга қўллаш даркор.