Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

 
94-расам. Грифон.
http://travel.gala.net 
 
95-расм. Балчиқ вулкан маҳсулоти. 
http://travel.gala.net 

---

271 
тектоник ҳаракатлар содир бўлаётган ва қалин чўкинди ётқизиқлар 
ривожланган ҳудудларда пайдо бўлади. Бу тасодиф эмас - уларнинг 
ҳосил бўлишида чўкинди жинслар орқали газларнинг отилиб чиқиши 
учун имконият яратувчи ер ёриқлари, ер қаърида аномал юқори қатлам 
босимини келтириб чиқарувчи катта қалинликдаги гилли жинслар ва 
сувли горизонтлар муҳим аҳамиятга эга. Ер ёриқлари газ ва сув учун 
миграция йўли ҳисобланади. Газлар ва сув гилли ва қаттиқ жинсларни 
ер юзасига ўзи билан олиб чиқади. 
 
96- расм. Апшерон яриморолидаги (Озарбойжон) балчиқ вулканлар. 
http://travel.gala.net
Баъзи балчиқ вулканлар нисбатан доим, баъзилари эса даврий 
равишда фаолият кўрсатади. Балчиқ вулканларнинг отилиши инсон 
ҳаётига хавф солмайди ва моддий зарар келтирмайди.
Балчиқ вулканларнинг отилиш сабаби ёнувчи газлар ҳисобланади. 
Улар дарзлик ва бурдаланиш зоналари бўйлаб ер юзасига кўтарилишида 
ерости сувли горизонтларидан ўтади, босимли сувлар билан суюқланган 
гилларни ўзи билан баландга олиб чиқади. Агар отилиб чиқувчи 

---

272 
материаллар орасида сув ва гил кўп бўлса, унда ер юзасида суюқ балчиқ 
билан тўлдирилган ҳавзалар – 
сальзлар 
пайдо бўлади (97-расм). 
Диаметри 30 м дан ортиқ бўлган уларнинг энг йириги балчиқ вулкан 
кўли деб аталади. Сальзларнинг ўрта қисмида лойқа отилиб чиқадиган 
грифонлар ривожланади (98-расм).
Агар отилиб чиқаётган материаллар орасида тоғ жинсларининг 
майда бўлаклари кўпроқ бўлса сальзлар ўрнида паст нишабликдаги 
конус ёки тепалик ҳосил бўлади. Бундай балчиқ вулкан 
тепаликларининг учида кратер ёки кальдера ҳосил бўлади. Балчиқ 
вулкан тепаликларининг баландлиги бир неча ўнлаб метрдан юзлаб 
метрга етиши мумкин. Вулканларнинг илдизи 12-15 м чуқурликкача 
боради. Углеводород газлари ёнувчи бўлганлиги сабабли кўпинча 
баландлиги юзлаб метрга борувчи ёнғин алангаси кўтарилади. 
Қуруқликдаги балчиқ вулканлардан ташқари сувости балчиқ 
вулканлари ҳам маълум. Уларнинг фаолияти туфайли ороллар ҳосил 
бўлади, аммо улар тўлқинлар таъсирида тез емирилиб кетади. Балчиқ 
вулканлар мавжуд бўлган денгиз қисмлари кема қатнови учун ҳавфли 
ҳисобланади ва хариталарда албатта қайд этилади.