Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

113-расм. Латерит. 

---

319 
мумкин. Баъзан майдонли нураш қобиқлари ўзининг пастки қисмида 
чўзинчоқ нураш қобиқларига ўтиб, қалинлиги кескин ошади. 
Ернинг геологик тарихида архей ва протерозойдан бошлаб 
ҳозиргача нураш қобиғи шаклланиши учун қулай бўлган шароитлар бир 
неча бор вужудга келган. Катта қалинликдаги нураш қобиқларининг 
ҳосил бўлиши турли майдонларда континентал шароитларнинг узоқ 
вақт давом этганлиги билан боғлиқ. Суст тектоник фаолликда кенг 
текисланган юзалар вужудга келган. 
Ҳосил бўлиш вақти бўйича қадимий ва замонавий нураш 
қобиқлари ажратилади. 
Қадимий нураш қобиқлари 
кўпинча ўзидан ёшроқ чўкинди 
жинслар билан қопланган. Кўпчилик нураш қобиқлари эса қисман 
ювилиб кетган. Юра ва палеоген даврида шаклланган нураш қобиқлари 
жуда кенг тарқалган. 
Замонавий нураш қобиқларининг
шаклланиши ҳозирги кунларда 
ҳам давом этмоқда. Ушбу кимёвий нураш жараёнлари ҳали ниҳоясига 
етмаган, қалин эмас ва устки қисмида тупроқ қатлами мавжуд. 
Нураш қобиқлари билан кўплаб фойдали қазилмалар боғлиқ. 
Уларнинг орасида алюминий, темир ва марганец оксидлари ва 
гидрооксидлари, кобальт ва ванадийга эга бўлган минераллар ҳамда 
каолин, оловбардош гиллар, охра, опал ва бошқалар учрайди. 
Нураш қобиқлари билан олтин, платина, касситерит, титанли 
темиртош, циркон, монацит, қимматбаҳо тошларнинг сочилма конлари 
боғлиқ. 
Тупроқ 
ернинг устки унумдор қатлами бўлиб, унда деҳқончилик 
қилинади. 
Тупроқ бир вақтда кечадиган нураш ва тупроқ ҳосил бўлиш 
жараёнлари туфайли вужудга келади. Бунда туб тоғ жинсларига сув, 

---

320 
ҳаво, қуёш энергияси, ўсимликлар ва ҳайвонлар биргаликда таъсир 
кўрсатади. 
Тупроқ асосан бўшоқ жинслардан иборат бўлиб, магматик, 
чўкинди ва метаморфик жинсларнинг ўз жойида қолган ёки муайян 
масофаларга кўчирилган материалларининг нураш маҳсулотлари 
ҳисобланади. Тупроқ унинг ҳосилдорлигини белгиловчи бўшоқ минерал 
бирикмалардан ва органик модда - гумус (лотинча humus - тупроқ) ёки 
чириндидан таркиб топган бўлади. 
Тупроқ ҳосил бўлишда биологик омил, асосан ўсимликлар 
устуворлик қилади. 
Тупроқ ҳосил бўлишдаги ҳайвонларнинг роли тупроқда яшовчи 
майда организмаларнинг ҳаёт-фаолияти билан боғлиқ. Улар органик 
моддалар билан озиқланиб, уларни парчалайди, тупроқни аралаштиради 
ва унинг структурасини яхшилайди.