Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

61-расм. Литосфера плиталарининг ҳаракат тезлиги.

Литосфера плиталари сурилишининг нисбий тезлигини океан пўстининг ёши ҳақидаги маълумотлардан фойдаланиб ҳам ҳисоблаб топиш мумкин. Тинч океанининг жанубий қисмида ўртаокеан тизмалари бўйлаб океан пўстининг ёши 48 млн йил бўлган 3700 км лик зонаси жойлашган. Бу иккита литосфера плиталари 48 млн йил давомида 3700 км масофага силжиганлигини кўрсатади. Демак плиталарнинг сурилиш тезлиги йилига 7,7 см ни ташкил этади. Бу маълумотлар кейинчалик юқори аниқликдаги асбоблар (JPS) билан ҳам тасдиқланди.

Литосфера плиталарининг силжишидаги максимал нисбий тезлик Тинч океанида қайд этилган. Тинчокеани ва Наска плиталари бир-биридан йилига 17 см тезликда узоқлашмоқда. Шимолий Америка ва Евросиё плиталарининг бир-биридан узоқлашиш тезлиги йилига 2 см ни ташкил этади.

Трапплар ва океан платоси. Литосфера плиталари ичида узоқ вақт фаолият кўрсатувчи қайноқ нуқталардан ташқари баъзан континентларда трапплар, океанларда эса океан платосини шакллантирувчи улкан ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқадиган жойлар ҳам маълум. Бу турдаги магматизмнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у бир неча миллион йилни ташкил этувчи нисбатан қисқа геологик вақт давомида содир бўлади, аммо кенг майдонларни (ўнлаб минг км²) қамраб олади ва ундан ўртаокеан тизмаларидаги вулканизм билан таққослаш даражасидаги жуда катта ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқади.

Шарқий Сибир платформасида, Ҳиндистон континентидаги Декан ясси тоғларида ва бошқа жойларда шундай трапплар мавжуд. Траппларнинг ҳосил бўлиши қайноқ мантия оқимлари билан боғлиқ, аммо қайноқ нуқталардан фарқли ўлароқ, улар қисқа геологик вақт давомида фаолият кўрсатади.
Қайноқ нуқталар ва трапплар геодинамик жараёнларда нафақат доимий конвектив оқимлар, балки плюмлар ҳам муҳим аҳамиятга эгалигини таъкидловчи плюм геотектоникасини яратишда асос бўлди. Плюм тектоникаси литосфера плиталари тектоникасини инкор этмайди, балки уни тўлдиради.