Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

11.2. Интрузив таналарнинг ётиш шакллари

Интрузив массивларнинг ётиш шаклларини, уларнинг ёндош жинслар билан бўлган муносабатларини ва ер пўстининг тектоник структураларидаги тутган ўрнини аниқлаш муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Магматик ва постмагматик генезизсга эга бўлган турли фойдали қазилмалар интрузив жинсларнинг ётиш шаклларига бевосита боғлиқ бўлади. Интрузив жинсларнинг ётиш шакллари эса уларнинг ҳосил бўлиш шароитлари билан чамбарчас боғланган. Интрузив жинсларнинг ётиш шаклларини ёндош жинсларга нисбатан бўлган муносабатларига қараб мувофиқ ва номувофиқ турларга бўлиш мумкин.

Номувофиқ интрузиялар. Бундай интрузияларнинг ўлчами турлича, юзлаб куб метрдан минглаб куб километргача бориши мумкин. Номувофиқ интрузиялар ҳажми ва ётиш шакли бўйича батолитлар, штоклар, этмолитлар, гарполитлар ва дайкаларга ажратилади. Уларнинг орасида энг йириклари батолитлардир.

99-расм. Батолитнинг вертикал кесмада кўриниши.

Батолитларнинг ер юзасига чиқиш майдони 100-200км² боради. Уларнинг устки (апикал) қисми гумбазсимон, аркасимон ясси ёки тепаликлар ва чуқур-лардан иборат мураккаб тузилишга эга бўлиши мумкин (99-расм). Батолитларнинг вертикал қалинлиги 10-12 км га боради. Батолитларнинг кўп қисми габбро, диорит ва гранитлардан иборат.

100-расм. Қўшработ боталитининг очилмаси.

Батолитлар кўп ҳолларда тектоник структураларни кўнда-ланг йўналишда ёриб чиққан бўлади. Бундай интрузив массивларнинг тепа қисмида ҳар хил ўлчамдаги ксенолитлар кўплаб учрайди.
Батолитлар Ўрта Осиёда кенг ривожланган. Уларни Чотқол-Қурама, Ҳисор ва Нурота тоғларида кузатиш мумкин (100-расм).
Апофизалар - асосий интрузивлардан четга ёриб кирган ёки йирик пона шаклидаги қисмидир. Ёндош жинсларга нисбатан апофизалар мувофиқ, номувофиқ- ёриб кирувчи ҳолда шаклланган бўлиши мумкин.