Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

183-расм. Байкал кўлининг фазодан кўриниши.www/majical.ru

184-расм. Иссиқкўл.

Вулканик кўллар сўнган вулканлар кратерида ва портлаш трубкаларида, баъзан водийларнинг лава оқимлари билан тўсилиб қолиши туфайли ҳосил бўлади. Кратер кўллари одатда думалоқ шаклга, нисбатан катта бўлмаган ўлчамларга (Камчатка, Курил ороллари ва Исландиядаги баъзи кўллар) эга бўлади (185-расм).

185-расм. Вулканик кўл. http://fotoart.org.ua

Экзоген кўлллар хилма-хил бўлади. Уларнинг ботиқликларини шакллантирган экзоген жараёнларга боғлиқ ҳолда музлик, карст, қайир ва дельта, ўпирилиш ва техноген кўллар ажратилади.
Музлик кўллари одатда музликларнинг эрозион фаолияти (трогли водийлар, ҳайдаш ванналари) ёки мореналарнинг нотекис тўпланиши туфайли вужудга келган ботиқликларни тўлдиради. Кўллар тўртламчи даврда қоплама музланишга эга бўлган районларда (Скандинавия, Кола яримороли, Карелия) айниқса кенг тарқалган (186-расм).

186-расм. Музлик кўли. Швейцария. http://fotoart.org.ua

Карст кўллари осон эрувчи карбонатли, сульфатли, галоидли жинслар юзасидаги йирик воронкалар ва котловиналар ёки карст бўшлиқлари устидаги тоғ жинсларининг ўйилиши туфайли вужудга келган котловиналарнинг сув билан тўлдирилиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай кўллар одатда унча катта бўлмайди. Улар Ленинград вилоятида, Онега-Беломор сувайирғичида ва бошқа районларда кенг тарқалган. Кўп йиллик музликлар ривожланган вилоятларда музнинг эриши туфайли ҳосил бўлган бўшлиқларнинг устидаги тоғ жинсларининг ўйилмаларда ривожланган термокарст кўллар ҳам учрайди.
Қайир ва дельта кўллари дарё ўзанларидан ажраб қолган, қайирда жойлашган участкаларда ҳосил бўлади ёки уларнинг дельталаридаги кўп сонли тармоқларининг қисми ҳисобланади. Бундай кўллар одатда ўроқсимон ёки чўзинчоқ шаклларга эга бўлади.
Ўпирилиш кўллари асосан тоғли районларда тарқалган ва қояларнинг ўпирилиш туфайли ҳосил бўлган жинслар билан дарё водийларининг тўсилиб қолиши натижасида пайдо бўлади. Ўзининг ҳосил бўлиш механизми бўйича улар тўғонлидир, чунки бунда кўл ботиқликлигининг бир девори тўғон ҳисобланади. Помирдаги Мурғоб дарёсида 1911 йилги зилзила йирик Усой ўпирилиши дарё водийсини тўсиб Сарез кўли вужудга келган (187-расм).