Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

123-расм. Бархан қумлари юзасидаги эол ряблари.www.babaev.net
Барханлар ва дюналар кўчиб юрадиган қум тепаларидир. Баъзан барханлар бир кунда 5-10 м гача кўчиб, бошқа жойда тепаликлар ҳосил қилиши мумкин. Дюналар ҳам бир йилда 100 - 200 м гача кўча олади. Ҳозирги кунда ҳаракатдаги барханлар Қизилқумнинг айрим қисмларида (Бухоро вилоятининг Ромитан тумани) кузатилади. Бархан қумларнинг аксарият қисми ҳозирги кунда кам ҳаракатли.
Қум ҳаракатидан экинзорлар, баъзан қишлоқлар қум остида қолиб кетиши мумкин. Экинзорларни, темир йўлларни қум босиб кетмаслиги учун уларнинг атрофи иҳота қилиниб, дарахтзорлар барпо қилинади.
Тақирли (гилли) саҳролар қум саҳроларини ўраб туради ёки уларнинг ичида жойлашган бўлади. Жуда кўп ҳолларда тақирлар қуриган кўлларнинг ёки дарёларнинг туби ҳисобланади. Тақирларни ташкил этган гилли чўкиндилар юзаси уларнинг қуришидан кучли дарзланади. Бундай дарзлар тақир юзасида полигонал участкаларни ажратади. Полигонал бўлакларнинг четлари бирмунча баландга кўтарилган бўлади (124-расм).
Тақирли саҳролар грунт сувлари ҳисобига ҳам, атмосфера ёғин-сочинлари ҳисобига ҳам ҳосил бўлиши мумкин.

124-расм. Тақир.

Адирли (лёссли) саҳролар ҳам қумли саҳроларнинг чекка қисмларида ривожланади. Бунда шамол учириб келти-рилган чанг зарралари тўпланади. Турли қалинлик-даги лёссли жинслар тўпла-нади. Адирларнинг юзаси вақтинчалик оқар сувларнинг фаолияти туфайли одатда нотекис бўлади. Кучли жарланганлик кузатилади. Лёссли жинслар вертикал ажралиш хусусиятига эга бўлганлиги туфайли жарларнинг борти ҳар доим тик бўлади (125-расм).
Лёсслар (лёсс немисчада сариқ тупроқ маъносини англатади) сарғиш-қўнғир, сарғиш-кулранг ва бўзрангли, юмшоқ ва ғовакли жинслар бўлиб, континентал ётқизиқларнинг муҳим генетик тури ҳисобланади. Уланинг таркибида 90% дан ортиқ кварц ва бошқа силикатларнинг ҳамда глиноземнинг чангсимон заррачалари бўлади. 6% га яқинини одатда нотўғри шакллардаги оҳакли уюшиқларни (шўх) ташкил этувчи кальций карбонат ташкил этади. Лёссларнинг ўзига хос белгилари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: