Texnologik jarayonning bir ish joyida bir yoki bir necha ishchi tomonidan bajariladigan tugallangan qismi operatsiya deyiladi.
Operatsiya ishlab chiqarishni rejalashtirish va hisob olib borishning asosiy elementidir. Hama, rejalashtirish, hisob – kitob va texnologik hujjatlar operatsiya uchun ishlab chiqiladi va beriladi. Bir yoki bir necha detalga dastgoh iishlov berish; bir necha detallarni pressda shtamplash; bir necha tishli g`ildirakni presslab Yig`ish va boshqa operatsiyaga misol bulla oladi. Bundan ko`rinib turibdik, operatsiya texnologik jarayonning rejalashtirish, hisob – kitob yuritish va tashqiotchilik nuqtai – nazaridan eng kichik bulagidir.
Operatsiyalar o`tishlar deb nomlangan texnologik elementlardan tashkil topadi. O`tish deb, kesib iishlov berishga nisbatan olinganda, har bir yangi yuzaning yoki yuzalar birligining (majmuasining) tugallangan, kesuvchi asbob bilan ishlaganda hosil bo`lish jarayoniga aytiladi.
Masalan, spiral parma bilan detalning teshigini hosil qilish, tyokis yuzaning torec frezasi bilan iishlov berib hosil kilinishi va x.k
Aniq teshik yuzasiga ketma-ket parma – zenker va razvyortka bilan iishlov berish uch o`tishda bajariladi. Bunda har qaysi asbobdan keyin sifat kursatgichlarning uziga xosligi bilan ajralib turadigan sirt paydo buladi. Detalni moslamada o`rnatish, mahkamlash, uni bo`shatish va tushirib olish kabi texnologik jarayonning elementar, tugallangan qismlari ham o`tishga tegishlidir.
O`tish deb mexanik iishlov berishdakatlamning bir yoki bir necha martaga ketma-ket bir kesuvchi asbob bilan bir yuzadan kesib tashlanishiga aytiladi. Birinchi holda o`tish bir yurishga bajariladi, ikkinchisida esa – bir necha yurishga.
Yurish deb kesuvchi asbob va iishlov berilgan detalning bir karralik nisbiy harakatiga aytiladi. Natijada detal sirtidan material katlami kesib tashlanadi. Yurish natijasida detalda yangi yuza paydo buladi.
Yig`ishga nisbatan o`tish, masalan, sharikopodshipnikni valga utkazish, detal yuzalaridan birini shaberlash, ikki detalni biriktirishda bir gaykani bo`rab mahkamlash va x.k. Termik iishlov berishga bironta texnologik jarayonning tugallangan elementar qismi misol bulla oladi. Masalan, detalni maxsus qurilmada kizdirish, detalni tablash, detalni tozalash.
Aytilganlardan ko`rinib turibdiki, agar o`tishni shakllantirishda texnologik asos yotsa, operatsiyalarni shakllantirishda esa tashqiiy asos etadi.
Xususiy qayshollarda operatsiya bir o`tishdan tashqi topishi mumkin, agar bu ish joyida boshqalari bajarilmasi.
Detalga iishlov berish imkoniyatiga ega bo`lishiuchun uni talab holatni aniqlikda moslamada, dastgohning stolida yoki boshqa turdagi jihozda urnatish va mahkamlash kerak.
Detalning yoki tayyorlanmaning moslamada, dastgoh stolida jihozlarning boshqa turida yoki konveyerda berilgan aniqlik bilan jismoniy urnatilish jarayoni urnatish nomini oldi. Bu jarayon odatda texnologik operatsiyaga uni tashqi kiluvchi o`tishlardan biri sifatida kiradi.
Iishlov berish yoki Yig`ish natijasida mumkin kadar ko`prok aniqlikka erishish uchun butun iishlov berish jarayonida detalning(tayyorlanmaning) holatini belgilaydigan, moslama yoki dastgoh stoli yuzalariga nisbatan uning o`zgarmas holatini saqlashlab turish talab qilinadi. Detalga yukorida kursatilganidek o`zgarmas holatini butun jarayon davomida saqlashlangan holda iishlov berish bir urnatishdan iishlov berish nomini oldi.
Qator qayshollarda detalni bir marta urnatib unga tula iishlov berishning imkoniyati bulmaydi. Masalan, detalning moslamaga urnatilgan yuzasiga iishlov berish uchun uni bushatish, aylantirib yangi holatida urnatish va berilgan aniqlik bilan mahkamlash kerak
Agar detalga iishlov berish jarayonida uni bir necha marta urnatishga va mahkamlashga to`g`ri kelsa, unga bir necha urnatishda iishlov berilganligi haqida gapirish mumkin, lyokin bunda urnatish so`zi boshqa ma`no kasb etadi. Bu holda urnatish deganda detalning moslama yoki dastgoh stoli yuzalariga nisbatan o`zgarmas holati tushuniladi. Demak, detalning holatini belgilaydigan moslama, dastgoh stoli yoki boshqa jihozlar yuzalariga nisbatan har o`zgarganda yangi urnatish haqida gapirish mumkin.
Texnologik jarayonning ba`zi qisimlarni bajarish uchun iishlov berilayotgan yoki yigilayotgan, moslamaga urnatiilgan va mahkamlangan ishlab chiqarish ob`ekti u bilan birga bir yoki fazoda ketma-ket qator xolatlarni egallashi kerak. Ishlab chiqarish ob`ektining uzi urnatilgan va mahkamlangan moslama bilan birga egallaydigan har kanday yangi holati ishchi pozitsiyasi yoki oddiy qilib pozitsiya deyiladi. Pozitsiya ob`ekt holatining moslama bilan birgalikda jihozga yoki ish o`rniga nisbatan o`zgarmasligi bilan harakterlanadi.
Bundan ko`rinib turibdiki, urnatish bilan pozitsiya orasidagi fark shundan iboratki, har bir yangi urnatishda ishlab chiqarish ob`ekti uzining holatini moslamaga, dastgoh stoliga va ish o`rniga nisbatan o`zgartiradi. Pozitsiya o`zgarganda esa ishlab chiqarish ob`ekti uzining holatini moslamaga nisbatan o`zgarmas qilib koldiradi va jihozga ish o`rniga nisbatan – o`zgartiradi.
Pozitsiyaga misol qilib uch shpindelli vertikal parmalash dastgohini olish mumkin (1 rasm). Birinchi pozitsiyada detal uch kulachokli patronga urnatilib mahkamlanadi. Shpindelning har bir ishchi yurishidan keyin detal patron bilan birga bir pozitsiyadan boshqa pozitsiyaga utadi. Har bir pozitsiyada detalga kerakli asbob bilan iishlov beriladi. Detal hamma pozitsiyalarni utib yana birinchi pozitsiyaga kaytadi va u erda yangi detalga almashtiriladi. Dastgohning aylanuvchi stoliga turtta uch kulachokli patron urnatilgan, bir vaqtning uzida uchta pozitsiyasida iishlov beriladi, turtinchisida esa detal tushirilib yangi tayyorlanma mahkamlanadi.
