Mashinasozlik texnologiyasi

Arnasoy ko’llaridagi muammolar 
Ma’lumki, Orol inqirozi insoniyat tarixida eng yirik ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy 
fojealardan  biri  bo’lib  qolmoqda.  Mana  shu  inqiroz  bilan  birga  respublikamizda 
bir-biriga  zid  yana  bir  ekologik  muammo  vujudga  keldi.  Gap  shundaki,  bir 
tomondan  Orol dengizining qurib borishi,  Sirdaryo  havzasi  (asosan o’rta va quyi 
qismlari)ning  sayozlanishi,  suv  zahiralarining,  ayniqsa,  ichimlik  suvining  o’ta 
taqchilligi  bo’lsa,  ikkinchi  tomondan,  suv  toshqishlari,  unumdor  erlarning 
botqoqlikka  aylanishi,  er  osti  suvlari  sathining  ko’tarilishiga,  yangi  suv 
havzalarining paydo bo’lishi oxirgi yillarda ko’pchilikni tahdidga solib kelmoqda. 
Tabiat in’omlariga nnsbatan loqaydlik va bepisandlikning bir “namunasi” sifatida, 
1969  yili  Sirdaryodan  (Chordara  suv  omboridan)  Jizzax  viloyati  hududlariga  21 
km
2
 suv oqizilishi natijasida umumiy maydoni 2175 km
2
 ga teng Arnasoy ko’llari 
(Arnasoy, Aydar va Tuzkon ko’llari) paydo bo’ldi. 
Suv taqchil. bo’lgan keyingi yillarda ko’lga daryo suvlarining oqizilishi to’xtatildi. 
Ammo  ko’lga  Mirzacho’l  va  Jizzax  ko’llaridan  yiliga  2,0-2,5  km
2
  oqova  suvlari 
zovurlar  orqali  kelib  tushar  edi.  Ko’lga  oqib  kelayotgan  oqovalar  bilan  birga  25 
ming t tuzlar va zaharli moddalar kelib tushdi. Suvdning sathi esa, 1,5-2,0 m gacha 
pasaynb ketdi. 
70-yillarning  oxiriga  kelib  Chordara  suv  omboridan  chuchuk  suvning  Arnasoy 
ko’llariga kelib tushishining to’xtatishi oqibatida ko’llardagi suvning sathi 4 m ga 
pasaydi, suv tarkibidagi tuzlarning miqdori esa, Tuzkon ko’lida har 1 l suvda 10-11 
g ga va Aydar ko’lida 14 - 15g ga etdi. 
Suv  havzasidagi  biologik  salohiyatni  saqlab  qolish  maqsadida  ko’llarni 
rekonstruksiya  qilishga  kirishildi.  Aydar  va  Tuzkon  ko’llari  tugashgan  joyda 
maxsus  to’siq-damba  va  suv  o’tkazuvchan  yo’lak  qurildi.  Natijada  80-yillarga 
kelib  minerallashgan  suvlar  miqdori  barqarorlashib,  suv  sathi  237  km
2
  ni  tashkil 
etdi.  Baliqchilik  rivojlandi  va  1985  yilda  ko’llardan  4129  t  baliq  tutildi.  Ammo 
ko’llardagi  ekologik  sharoitning  salbiy  tus  ola  boshlashi  (asosan  ko’llarga 
oqizilgan  minerallarga  va  tuzlarga  boy  bo’lgan  zovur  suvlari  hisobiga), 
ixtiofaunaga ham salbiy ta’sir etdi. 90-yillarga kelib ko’llardan baliq ovlash hajmi 
keskin qisqardi. 
Biroq, 1993 yildan boshlab To’xtagul suv omboridan qish paytida elektr energiya 
olish  maqsadida  suv  qo’yib  yuborilishi  natijasida  Sirdaryoda  suv  miqdori  keskin 
ko’paydi.  Sirdaryoning  quyi  qismida  daryo  o’zanining  muzlashi  va  sayozlanishi 
oqibatida Chordara suv omboridan Arnasoy ko’llariga yana suv quyila boshlandi. 
Sunggi  8  yil  davomida  Chordara  suv  omboridan  Arnasoy  ko’llariga  hammasi 
bo’lib  kariyb  27  km
3
  chuchuk  daryo  suvi  kelib  tushdi.  Natijada  suv  sathining 
absolyut balandliti 245,15 m ga, suv hajmi 36,45 m
3 
ga, suv maydoni esa 3299 km
2
 
ni  tashkil  etdi.  Natijada  134  ming  gektar  maydondagi  yaylovlarni  suv  bosdi, 
uzunligi  44  km  elektr  tarmoqlari  va  61  km  kollektor  havzalari  ishdan  chikdi. 
Nurato-Boymurot yo’nalishidagi 3,5 km yo’lni suv yuvib ketdi. 

---

113 
 
Bundan  tashqari,  Arnasoy  ko’llari  bo’yidagi  suvsevar  o’simliklarni  suv  bosishi 
oqibatida  ko’llarning  o’z-o’zini  tabiiy  tozalash  xususiyatlarini  keskin  pasaytirib 
yubordi va o’txur baliqlarning ozuqasiga putur etkazdi. Hozirga paytda ko’llardan 
ovlangan baliqlarning miqdori 1400 t dan oshmayapti. 
Mutaxassislarning  hisob-kitoblariga  qaraganda,  agar  ko’llarga  Chordara.  suv 
omboridan  1,5  km
2
  dan  ko’proq,  suv  oqizilsa,  yangi-yangi  erlarni  suv  bosishi 
yanada  davom  yetadi.  Ushbu  miqdordan  oshgan  har  1  km
2
  suv  unin  balandligini 
0,2-03  m  ga  ko’taradi  va  50-70  km
2
  maydonlarni  suv  bosadi.  Bundan  tashqari, 
Arnasoy  botig’ining  bundan  buyon  suv  bilan  to’ldirilishi  Mirzacho’ldagi 
minerallashgan  suvlarni  oqizib  kelayotgan  kollektorlarning  ko’lga  kelib 
quyiladigan joyidagi nishabini yanada qisqartirib yuboradi. Bu esa, Mirzacho’l va 
Jizzax  cho’llarining  meliorativ  holati  yomonlashishiga  olib  keladi.  Buning  ustiga 
Arnasoydagi  mavjud  suvniig  sathi  pasaygan  taqdirda  ham,  suvdan  bo’shalgan 
erlarni rekultivasiya qilish ishlari ko’p moddiy mablag’larni talab qiladi va uzoqqa 
cho’zilib kyetadi. 
Shunday qilib, ushbu ekologik muammoning eng achinarli va mantiqqa zid tomoni 
shundaki, Orol dengizi borgan sayin qurib, bir tomchi suv oltinga teng bo’lgan bir 
paytda, respublikamiz miqyosida nihoyatda katta suv miqdori bekorga isrof bo’lib, 
yangi-yangi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik muammolarni vujudga keltirmoqda. 
Arnasoy ko’llari muammolarini echish davlatlararo ahamiyatga ega. Buning uchun 
transchegara  (O’zbekiston,  Qirg’iziston,  Tojikiston)  suv  resurslaridan  oqilona, 
asosli  va  adolatli  foydalanish  bo’yicha  Xalqaro  huquqiy  me’yorlarga  tayanish 
lozim. 
Xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan 2 hujjat mavjud: 
1.  1966  yilda  Xel`sinki  shahrida  qabul  qilingan  “Xalqaro  daryolar  suvlaridan 
foydalanish qoidalari”. 
2. 1992 yilda Xel`sinki shahrida qabul qilingan “Transchegara ochiq suv oqimlari 
va Xalqaro ko’llarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo’yicha Konvensiya” 
Ushbu Xalqaro ahamiyatga molik bo’lgan xujjatlarga tayangan holda suv xo’jaligi 
bo’yicha  Davlatlararo  muvofiqlashtiruvchi  komissiya  tuzib,  tegishli  Davlatlararo 
tashkilotlarning  raxnamoligida  va  tashabbusi  orqali  Markaziy  Osiyo  davlatlari 
o’rtasida  suv  zahiralaridan  o’zaro  manfaatli  foydalanish  bo’yicha  maxsus 
Shartnoma  qabul  qilinishi  lozim.  Ushbu  Shartnomada  suv  zahiralarini  samarali 
ravishda  taqsimlash,  ulardan  unumli  foydalanish  strategiyasi,  transchegara  suv 
havzalarining  ekologik  maqbul.  sharoitini  yaratish  va  ta’minlash  bo’yicha 
majburiyatlar, hamda chora-tadbirlar o’z aksini topish lozim.