Mashinasozlik texnologiyasi

Sarez ko’li muammosi 
Markaziy  Osiyoda  o’z  yechimini  kutayotgan  eng  katta  zkologik  muammo–bu 
Sarez  ko’li  muammosidir.  Sarez  ko’li  Tojikiston  Respublikasi  Murg’ob  vohasi 
(Tog’li Badaxshon avtonom viloyati)da joylashgan. 1911 yil .19 dan 20 fevral o’tar 
kechasi 9 ballik zilzila sodir bo’lib, Murg’ob vohasidagi Usoy qshplog’ida yashab 
kelgan 200 ta xonadon aholisi er ostida qolib ketdi. Natijada hajmi 3 km
2
 bo’lgan 
tog’  jinslari  ko’chib,  daryo  oqimini  ko’mib  tashladi.  Shuni  ham  ta’kiddab  o’tish 
kerakki,  hozirgacha  olimlar  o’rtasida  paydo  bo’lgan  savolga  {zilzila  tog’ning 

---

114 
 
qulashi (o’prilishi)ga sabab bo’lgan-mi, yoki aksincha, tog’ning o’prilishi zilzilani 
vujudga keltirgan-mi?) aniq javob yo’q. 
Tabiiy holda paydo bo’lgan Usoy suv to’g’onining uzunligi 3 km va balandligi 550 
m  ni  tashkil  yetadi.  To’g’onning  orqasida  yog’ingarchiliklar  va  muzliklarning 
erishi tufayli hamma vaqt suv yig’ilib turadi. 
Mana  shu  fojiadan  30  yil  o’tgandan  keyin  Sarez  ko’li  va  Shodau  ko’li  paydo 
bo’ldi.  Sarez  ko’li  dengiz  sathidan  3  km  balandlikda  joylashgan  bo’lib,  uning 
uzunligi  60  km,  eni  3  km  va  chuqurliga  500  m  dan  oshadi.  Sarez  ko’liga  har 
sekundiga  50  m
2
  suv  muzliklardan  kelib  qo’shiladi  va  kariyb  shuncha  suv 
ko’chkilardan o’tib filtirlanib turadi. 
Sarez  ko’li  nafaqat  Tojikiston  xalqlari  hayotida,  balki  butun  Markaziy  Osiyo 
xalqlari  Hayotida  misli  ko’rilmagan  ekologik  muammoni  vujudga  keltirmoqda. 
Gap  shundaki,  balanddigi  550  m  bo’lgan  Usoy  suv  to’g’onida  tabiiy  hodisalar 
tufayli  teshik  yoki  yorishma  paydo  bo’lib  qolgudek  bo’lsa,  suv  nafaqat  tojik 
xalqlarini, balki Markaziy Osiyoda yashab kelayotgan barcha xalqlarni er yuzidan 
yo’q qilib yuborishi mumkin. 
Hozirgi paytda olimlar orasida Sarez ko’li suvlarini Orol dengiziga oqizilish va shu 
bilan, Orol muammosini echish mumkin degan g’oyalar mavjud. Ammo tabiatning 
biron-bir  ob’ektini  boshqa  ob’ekt  hisobidan  muhofaza  qilish  mumkin  emasligi 
tarixdan  ma’lum,  chunki  bunda  tabiiy  muvozanat  buziladi.  Sarez  ko’li  suvlarini 
Orol  dengiziga  oqizish  iqlim  o’zgarishiga  olib  kelishi  mumkin.  Sarez  ko’liga 
energetik  inshoot  yoki  energiya  manbai  sifatida  qarash  ham  kaltabinlik 
hisoblanadi.  Chunki  Markaziy  Osiyo  mintaqasida  Sarez  ko’liday  o’simliklar  va 
hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilib  biladigan  tabiiy  baland  tog’li  qo’riqxona 
mavjud emas. 
Amudaryo  suv  oqimini  muntazam  saqlab  turishiga  va  Orol  dengizi  muammosini 
echishga  Sarez  ko’li  suvlarining-  hissasi  beqiyosdir.  Sarez  ko’li  atrofida  milliy 
bog’lar va dam olish maskanlari barpo etish nafaqat Pomirning tabiiy potensialini, 
balki Orol havzasining ekologik muvozanatini saqlashda ko’mak berishi mumkin.