Mashinasozlik texnologiyasi


-mavzu. Global ekologik muammolar



Download 1,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet55/98
Sana31.12.2021
Hajmi1,53 Mb.
#264382
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   98
Bog'liq
Mashinasozlik texnologiyasi

11-mavzu. Global ekologik muammolar 
 
Reja: 
1. Ekologik krizis. “Issiqxona” effekti va uning oqibatlari 
2. Ozon qatlamining yemirilishi va uni oldini olish 
3. Kislotali yomg’irlar 
4. Chuchuk suv muammosi 
5. Orol va Orolbo’yi muammosi 
6. Demografik va yadro urushi muammolari 
 
Biosferaning hayot ko’rsatgichlaridan biri  – bu atmosferadagi ozon (O
3
)  gazining 
miqdori  hisoblanadi.  Ozon  yunoncha  so’z  bo’lib,  “hidli”  demakdir.  Ozon  gazi 
hidini kuchli yashin paydo bo’lganda bemalol sezish mumkin. 
Atmosferaning  tarkibiy  qismlaridan  biri  ozon  qatlamidir.  Bu  qatlam  ob-havoga 
ta’sir  qilib  qolmay,  balki  Er  yuzidagi  barcha  organizmlarni  Quyoshning 
ul`trabinafsha  nurlari  ta’siridan  himoya  qiladi  va  Erdagi  issiqlikning  saqlashda 
katta rol o’ynaydi. 
Kuchli  yashin  paydo  bo’lganda  va  havo  kislorodiga  ul`trabinafsha  nurlar  ta’sir 
etganda ozon hosil bo’ladi. Oldin molekulyar kislorodning fotodissosiasiyasi ro’y 
berib,  so’ngra  atomning  kislorod  molekulasi  bilan  birikishi  natijasida  ozon 
molekulalari  hosil  bo’ladi.  Ozonning  atomlari  kislorod  bilan  to’qnashishlari 
natijasida  O
2
  hosil  bo’ladi.  Xuddi  shu  siklda  vodorod,  xlor  va  azotning  birikishi 
ozon qatlamini yemirishga olib keladi. Vodorod, xlor va azot birikish reaksiyasiga 
kirishmasa-da, ular reaksiya tezligini oshiradi, ya’ni reaksiya davomida katalizator 
vazifasini bajaradi. 
Bundan  tashqari,  ba’zi  organik  moddalar  (masalan,  daraxt  katroni)ning  chirishi 
jarayonida  ham  ozon  ajralib  chikadi.  Shuning  uchun  qarag’ayzor  o’rmonlarida 
ozon miqdori ko’proq bo’ladi. 
Atmosferaning  stratosfera  qatlamidagi  ozon  va  uning  hosil  bo’lishi  Quyoshning 
ul`trabinafsha nurlari bilai bog’liq bo’lgan zanjiriy reaksiyalarga aloqadordir. Ozon 
10 km dan 50 km gacha balandlikdagi havoda bo’ladi va uning eng ko’p miqdori 
18-26 km balandliklar oralig’ida bo’ladi. Stratosferada hammasi bo’lib 3,3 trillion 


101 
 
tonna ozon gazi mavjud bo’lib, 760 mm simob ustuni va 20° S da to’plangan ozon 
qatlamining qalinligi. 2,5-3,0 mm ni tashkil yetadi. 
Stratosferadagi  ozon  doimo  yangilanib  turadi  va  uning  miqdori  (konsentrasiyasi) 
o’zgaruvchan muvozanatda bo’ladi. Ozon miqdori bir mavsumda (qish, yoz, bahor, 
kuz)  yoki  bir  sutka  davomida  o’zgarishi  mumkin.  Ushbu  hodisani  ozon  qatlami 
(yoki qobig’i) ning yemirilishi deyiladi. 
Ozonning  havodagi  ruxsat  etilgan  chegaraviy  konsentrasiyasi  (RECHK)  100 
mg/m
3
  ni  tashkil  yetadi,  undan  ortig’i  inson  sog’lig’i  uchun  xavflidir.  Ammo 
insoniyat  uchun  ozon  konsentrasiyasining  havodagi  eng  qulay  miqdori  15-20 
mg/m
3
  bo’lishi  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  konsentrasiya  o’rmonzorlarda,  dengiz 
qirg’oklarida  va  dam  olish  maskanlarida  bo’ladi.  Ozonning  ushbu  miqdori 
insonning nafas olishini va yurak faoliyatini yaxshilaydi, charchoq va xorg’inlikni 
bartaraf yetadi, kayfiyatni yaxshilaydi, uyqu va ishtahani oshiradi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, fotokimyoviy zanjiriy reaksiyalar tufayli achchiq 
tumanlarni paydo bo’lishi jarayonida ozon konsentrasiyasi eng katta qiymatga eea 
bo’ladi  (2000-3000  mg/m
3
  ni  tashkil  etishi  mumkin).  Ozon  konsentrasiyasining 
kamligi va yuqoriligi Erdagi hayotni saqlab qolishda katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Ozon  qobig’ining  kamroq  yemirilishi  teri  raki  kasalliklarini  ko’payishiga  olib 
kelsa,  uning  butunlay  yemirilishi  Erda  hayotni  yo’q  qilib  yuborilishi  mumkin. 
YA’ni,  ozon  qobig’ining  yemirilishi  (unda  teshiklar  paydo  bo’lishi,  qobiqning 
yupqaroq  bo’lishi  va  hokazo)  iqlim  o’zgarishiga  olib  keladi,  Erdagi  evolyusion 
yo’nalishlarining  borishiga,  shuningdek,  o’simlik  va  hayvonot  olamining 
immunitet sistemasiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Ma’lumki, biologik ta’siri jihatidan Quyosh nurlari spektri 3 xil nurlarga bo’linadi: 
1. Ul`trabinafsha nurlari 
2. Ko’rinadigan nurlar 
3. Infraqizil nurlar 
To’lqin  uzunligi  0,290  mkm  dan  kichik  bo’lgan  ul`trabinafsha  nurlari  butun 
tiriklikni  nobud  qilib  yuborish  qobiliyatiga  ega.  Nurning  to’lqin  uzunligi  qancha 
kichik  bo’lsa,  uning  jismga  singib  borishi  shuncha  oson  bo’ladi.  Ushbu  qisqa 
to’lqinli  nurlar  stratosfera  qatlamida  joylashgan  ozon  qobig’ida  ushlanib  qolishi 
tufayli  sayyoramizda  hayot  mavjud.  Eng  uzun  (0,300-0,400  mkm)  to’lqinli 
ul`trabinafsha  nurlarning  kichkina  oqimi  Er  yuziga  etib  keladi.  Ular  yuqori 
kimyoviy  faollikka  ega  bo’lib,  ma’lum  dozasi  foydali  bo’ladi,  yuqori  dozasi  esa, 
tirik organizmlarga salbiy ta’sir qiladi. 
Demak,  Erda  ozonning  tabiiy-ekologik  me’yori  saqlangandagina  hayot  davom 
etaveradi, bu me’yorni buzish, albatta, ekologik ofatga olib keladi. 
Inson 
faoliyati 
tufayli 
atmosfera 
havosiga 
metilxlorid, 
tetraxlormetan, 
xlorftormetan kabi gazlar, ya’ni freonlar to’planib bormoqda. Ushbu birikmalar o’z 
tarkibida galogen atomlarini saqlaydi va kimyoviy jihatdan inert hisoblanadi. Ular 
troposferada  Quyosh  nurlari  ta’sirida  parchalanmaydigan,  cho’kmaydigan  va 
oksidlanmaydigan barqaror birikmalar bo’lib, sekin-asta tropopauzalar qatlamidan 
o’tib,  stratosferaga  to’planadilar.  Bu  qatlamda  kuchli  nurlanishlar  ta’sirida  xlor, 
ftor va boshqa erkin atomlarga ajraladilar. 


102 
 
Jahon  miqyosida  yiliga  700  ming  tonna  freonlar  ishlab  chiqarilmoqda  va  ular 
vaqtning  o’tishi  bilan,  albatta,  atmosferaga  o’tadi.  Freon  gazlari  muzlatgich  va 
sovutgichlarda,  rang-bo’yoq  ishlab  chiqarishda,  kosmetika  va  tibbiyot  sohasida, 
qishloq  xo’jaligida,  sanoatda  sun’iy  ko’piklar  hosil  qilishda,  aerozolli 
ballonchalarda  va  boshqa  maqsadlarda  ishlatiladi.  Hozirgi  paytda  10-15  km 
balandlikda  bu  birikmalarning  miqdori  RECHKsidan  10  barobar  ortiq  to’planib 
qolganligi ma’lum bo’lib qoldi. Freon birikmalarning ko’plab atmosfera havosiga 
chiqarib  tashlash  natijasida  shimoliy  yarim  sharda  ozon  miqdorini  5%  ga 
kamaygani  ma’lum  bo’lib  qoldi.  Faqat  1991-1992  yillari  davomida  Riga,  Sankt-
Peterburg,  Arxangelsk  kabi  shaharlarda  ozonning  miqdori  tabiiy  miqdoriga 
nisbatan 45% ga kamaygan. Bu ko’pchilikni tashvishga solib qo’ymoqda. Buning 
asosiy  sababi  –  atmosfera  havosiga  freonning  10  barobar  ko’p  chiqarib  tashlash 
natijasidir. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  ozon  qobig’ini  asrash  faqatgana  bitta 
mamlakatning  vazifasi  emas,  balki  u  global  muammodir.  Shuning  uchun  1987 
yilda  Monreal  shaxrida  24  mamlakat  vakillari,  shu  jumladan  Ukraina  va 
Belorussiya ham, ozon kobig’ini asrash qaroriga imzo chekdilar. Qarorda freonlar 
va  azotli  o’g’itlardan  keng  foydalanish,  aviasiya  gazlari,  atom  bombalarini 
portlatishlar atmosferada etarli darajada ozon to’planishiga imkon bermayotganligi 
alohida ta’kidlab o’tildi. Shuningdek, qarorda ozon qobig’ini yemiruvchi kimyoviy 
birikmalarni  ishlab  chiqish  ta’qiqlanib  qo’yildi  va  ozon  qobig’ini  asrash  har  bir 
mamlakatning asosiy vazifasi ekanligi alohida ta’kidlandi. 

Download 1,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   98




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish