Chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalar.
Birinchi marotaba o`tgan asrning 50-chi yillarida rus olimlari akad. N.N.
Semyonov va I.V.Petryanovlar “chiqindisiz texnologiya” atamasini fanga kiritgan
edilar. Hozirgi paytda “chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalar” atamalari
o`rniga “toza yoki birmuncha toza texnologiyalar” atamalari ham qo`llaniladi.
Chiqindisiz texnologiya – insoniyat ehtiyojini qondirish maqsadida bilimlar,
usullar va vositalarining amalda tadbiq etish, tabiiy resurslardan va energiyadan
samarali foydalanish ta`minlash va atrof – muhitni muhofazalashdir.
Chiqindisiz texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday samarali usuliki,
unda “xom-ashyo - ishlab chiqarish – iste`mol qilish – ikkilamchi xom-ashyo
resurslari” ciklida xom-ashyolardan va energiyadan unumli va kompleks ravishda
qo`llaniladi va tabiiy atrof-muhitga etkazilgan har qanday ta`sir uning normal
holatidan chiqara olmaydi.
Ushbu ta`rifda 3 ta sharf mavjud:
1. Chiqindisiz ishlab chiqarish negizini inson tomonidan ongli ravishda tashkil
etilgan va rostlangan moddalarning texnogen aylanishi tashkil yetadi.
2. Xom-ashyo tarkibida mavjud bo`lgan barcha komponentlardan samarali
foydalanish va energiya resurslari potencialidan to`liq foydalanishning
majburiyligi.
3. Chiqindisiz texnologiyaning tabiiy atrof-muhitga va uning normal ishlashiga
ta`sir etmasligi.
“Fizika” kursidan ma`lumki, termodinamikaning II – chi qonuniga asosan, davriy
ishlaydigan mashinalarning foydali ish koefficenti (FIK) ni quyidagi formulalar
yordamida hisoblash mumkin:
η=
Q1 – Q2
Q1
∙ 100% 𝑦𝑜𝑘𝑖 η=
T1 – T2
T1
∙ 100%
Demak, sovutgichdan olinadigan issiqlik miqdori Q
2
= 0 yoki sovutgichning
harorati T
2
= 0 bo`lgandagina, davriy ishlaydigan mashinaning FIK 100% ga teng
bo`la oladi. Ammo Nerist ko`rsatganidek, absalyut nol haroratni olish mumkin
emas. Demak, davriy ishlaydigan mashinalarning FIK 100% ga teng bo`lgan
mashinani yasab bo`lmaydi, yoki isitgichdan Q
1
issiqlik miqdorini olib, bu
54
issiqlikni to`liq termodinamikaning II – chi qonunini ifodalaydi. Ushbu qonunning
quyidagicha ta`riflash mumkin: faqat bitta issiqlik manbai bilan ishlaydigan
mashinani yasab bo`lmaydi.
FIK 100% ga teng bo`lgan mashinalarga perpetium mobilening ikkinchi turi deb
ataydilar va termodinamikaning II – chi qonunini perpetium mobileni ikkinchi
turini yasash mumkin emas, deb ta`riflaydilar.
Termodinamikaning II – chi qonuniga asosan, nazariy jihatdan 100% chiqindisiz
texnologiyani yaratish mumkin. Ammo amalda (real hayotda) ishlab chiqarish
jarayonlarida energiya isrofi bo`ladi, ya`ni energiyaning ma`lum bir miqdori
mashinaning isib ketishiga mumkin. Shuning uchun “chiqindisiz texnologiya”
atamasi shartli bo`lib, uning o`rniga “ekologik toza texnologiya” yoki “ekologiya
zararsiz texnologiya” atamalari qo`llaniladi.
Kam chiqindili texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday usuliki, unda
tabiiy atrof-muhitga etkazilgan har qanday ta`sir ruxsat etilgan sanitariya –
gigienik me`yorlaridan oshmaydi. Bunda tashkiliy, texnik va iktisodiy sabablarga
kura, xom ashyoning m`lum bir kichik mikdori chikindi bulib kolishi mumkin.
Kam chikindili ishlab chikarishni tashkil etishning asosiy shartifoydalanishga
yaroksiz bulib chikindilarni, xususan, zaxarli moddalarni zararsizlantirish
sistemasining mavjudligidir. Bunda chikindilarning tabiiy atrof - muxitga
etkaziladigan ta`siri ularningruxsat etilgan chegaraviy koncentraciyalaridan oshib
ketmasligi kerak.
Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, « chikindisiz va kam chikindili texnologiyalar»
atamalari « tabiiy resurslar », « xom – ashyolarga kompleks ishlov berish », «
resurslardan samarali foydalanish », « kushimcha mahsulotlar », « ishlab chikarish
chikindilari », « foydalanishga yaroksiz chikindilar », « ikkilamchi materiallar
resurslari », « ikkilamchi energetik resurslar », « iktisodiy zarar » kabi atamlar
bilan uzviy boglikdir.
Tabiiy resurslar. Suv, er, mineral resurslar, xayvonot va usimliklarresursi, Kuyosh
energiyasi, er ka`ridan olinadigan energiyalar ( masalan, minerallashgan issik suv
energiyasi ) va boshkalar tabiiyresurslar deb ataladi.
Mineral resurslar. Bu er ka`ridagi mineral xom – Ashe ( kumir, neft, gaz, ma`danli
va ma`dansiz kazilmalar ) zahiralarining majmundir.
Xom – ashelardan kompleks foydalanish. Bu xom – Ashe va ishlab chikarish
chikindilari tarkibida mavjud bulgan foydali komponentlardan tulik foydalanish
demakdir.
Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, xom – ashe tarkibidagi kimmatbaxo
komponentlarni ajratib olish darajasi va ulardan samarali foydalanish texnika
tarakkiyotiga va jamiyatning ularga bulgan ehtiyojiga boglikdir. Xom –
ashyolardan xama tomonlama kompleks ravishda foydalanish ishlab chikarish
samaradorligini oshiradi,mahsulot turlari va xajmining kupayishini ta`minlaydi,
olingan mahsulotlarning narxini pasaytiradi, xom – ashyo zahiralarini yaratish
uchun sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradi va, eng muximi, tabiiy atrof – muxit
ifloslanishining oldini olishga kata yordam beradi.
Shuni xam yodda tutish kerakki, amalda xom – ashyolaga fizik – kimyoviy ishlov
berish paytida asosiy ishlab chikarish mahsuloti Bilan birga kushimcha oralik yoki
55
yulakay mahsulotlar ( masalan, changlar, tutunlar, gazlarning aralashmasi, okova
suvlari, Bug, kalta tolalar, kukonlar, toshkollar, kuykumlar va boshkalar ) paydo
bulishi mumkin. Masalan, paxtadan tola olish paytida turli kimyoviy tarkibga ega
bulgan changlar, kalta-kalta tolagalar, lint va momiklar paydo buladi. Yoki
metallurgiya korxonalarida ma`danlardan mis, nikel, rux, kobalt va boshka
kimmatbaxo metallarni ajratib olish paytida oltin gugurt ajralib chikadi. Oltin
gugurt neft va tabiiy gazlarning tarkibida xam mavjud. Ammo oltin gugurt takibida
magimush, tellur, selen kabielementlar xam mavjud. Yoki alyuminiy ishlab
chikarishda tabiiy atrof – muxitni ifloslantiruvchi ftor birikmalari ajralib chikadi.
Agar tola, mis, nikel, rux, kobalt, alyuminiy neft va gaz asosiy mahsulot
xisoblansa, ularning ishlab chikarishda paydo bulgan changlar, kalta-kalta
tolachalar, lint va momiklar, oltingugurut, margimush, tellur, selen va ftor
birikmalari kushimcha oralik yoki yulakay mahsulotlar xisoblanadi. Ularning
paydo bulishi ishlab chikarish jarayonining asosiy maksadi emas, lekin ulardan
xom-ashyo yoki tayyor mahsulot sifatida foydalanish mumkin. Masalan, 1 tonna
oltingugurtda 3 tonna sulfat kislotasi, oltingugurt kush oksida (SO
2
) va boshka
mahsulotlar ishlab chikariladi. Bundan tashkari, oltingugurt mineral ugitlar (sulfat
kislotasi sifatida), kogoz (SO
2
sifatida), rezina mahsulotlari, kir yuvish kukunlari
va kurilish materiallari ishlab chikarishda nixoyattda kimmatbaxo xom-ashyo
xisoblanadi. Tellur va selen yarimutkazgichlar ishlab chikarishda asosiy xom-
ashyo xisoblanadi. Ftor birikmalari, ftorid kislotasi ishlab chikarishda asosiy xom-
ashyo xisoblanadi.
Ishlab chikarish korxonalarida esa, bunday kushimcha oralik yoki yulakay
mahsulotlar uchun davlat andozalari (DAVANlar), tarmok andozalari, texnik
me`yorlar va tasdiklangan narxlar buladi. Agar kushimcha oralik yoki yulakay
mahsulotlarning ajralib chikishi yoki ularga kayta ishlov berish ektisodiy nuktam
nazardan maksadga muvofik deb topilmasa, unda ulardan yonilgi sifatida
foydalanish mumkin.
Ishlab chikarish chikindilari. Bu xom-ashyo koldiklari, kisman yoki tulik sifatini
yukotgan va davlat andozalariga mos kelmaydigan materiallar va yarimmahsulotlar
(polufabrikatlar) dir. Bunday chikindilarga ishlov bermasdan yoki dastlabki ishlov
berib, kayta ishlab chikarishda foydalanish mumkin. Masalan, plastmassadan
tayyorlangan mahsulotlar ( idishlar, kuvurlar, plenkalar, uy-ruzgor buyumlari va
boshkalar), rangini, andozalarini yukotgan, bir marotaba ishlatiladigan mahsulotlar
(shipriclar)ning sifat kursatgichlari davlat andozalariga mos kelmasa, ular ishlab
chikarish chikindilari xisoblanishi mumkin.
Iste`molga yaroksiz chikindilar. Bu dastlabki xossalarini tiklab bulmaydigan,
kullash muddatini utab bulgan materiallar yoki turli eskirgan buyumlardir.
Ikkilamchi materiallar resursi. Bu ishlab chikarish chikindilari va iste`molgan
yaroksiz chikindilarning majmui bulib, shu guruhga kushimcha oralik yoki yulakay
mahsulotlani xam kiritish mumkin. Ulardan mahsulot ishlab chikarishda asosiy
xom-ashyo sifatida yoki yordamchi material sifatida foydalanish mumkin. Bunday
chikindilar sanoat korxonalari uchun materiallar resursining potencial zahirasi
xisoblanadi. Masalan, eskirgan yoki kullash muddatini utab bulgan materiallar-
56
plenkalar, idishlar, va shunga uxshagan materiallardan ishlab chikarishda
foydalanish katta iktisodiy foyda garovidir.
Ikkilamchi energetik resurslar. Bu mahsulotlar, chikindilar, kushimcha oralik yoki
yulakay ajralib chikadigan moddalarning energetik potenciali bulib, ular
texnologik jarayonlarning kechishi paytida paydo buladi. Ularda korxonaning
uzida yoki korxonadan tashkari iste`molchilarni energiya bilan ta`minlashida
kisman eki tulik foydalaniladi.
Ikkilamchi energetik resurslar 3 xil bulishi mumkin:
1. Enilgi sifatida kullaniladigan ikkilamchi energetik resurslar.
2. Issiklik sifatida kullaniladigan ikkilamchi energetik resurslar.
3. Mexanik ikkilamchi energetik resurslar.
Yonilgi ikkilamchi energetik resurslar guruhiga shunday chikindilar,
tashlanmalar, axlatlar yoki kushimcha oralik mahsulotlar kiradiki, ulardan fakat
yonilgi sifatida foydalanish mumkin. Masalan, chikindilar, tashlanmalar va
axlatlarni zararsizlantirish maksadida, kupincha ular maxsus uchoklarda yondirilib
yuboriladi. Mana shu jarayonda xosil bulgan energiya yonilgi ikkilamchi energetik
resurslarga kiradi.
Issiklik ikkilamchi energetik resurslar guruhiga uchoklardan chikadigan
tutunlar, gazlar va ularning mexanik aralashmalarining fizik issikligi, moddalar
okimining issikligi, suvning issikligi va boshkalar kiradi. Masalan, ishlab chikarish
jarayonida paydo buladigan yukori xaroratli buglar bilan korxonadagi binolarni
isitish mumkin yoki korxonadan tashkari istimolchilarning ehtiyojini kondirish
mumkin. Yoki korxonada xosil bulgan okova suvlari yordamida kurilma va asbob-
anjomlarni sovutish mumkin. Bu esa, nafakat katta iktisodiy foyda keltiradi, balki
tabiiy atrof-muxid susaffologini ta`milashda katta yordam beradi.
Mexanik ikkilamchi energetik resurslar. Guruhiga texnologik jarayonlardan
paydo buladigan issikliklar yoki sikilgan gazlarning energiyasi va boshkalar kiradi.
Shuni xam aloxida eslatib utish kerakki, sanoat korxonalari orasida
alyuminiy ishlab chikarish zavodlari eng kun elektr energiyasini sarflaydi. Bir
tonna alyuminiy ishlab chikarish uchun 15-16 ming kVt. soat elektr energiyasi
sarflanadi. Demak, chikindisiz ishlab chikarishni joriy etishning yagona maksadi
fakatgina xoll-ashyo va chikindilarda samarali foydalanishdan iborat emas, balki
energiya turlaridan va ikkilamchi energetik resurslardan samarali foydalanishni,
shuningdek, energiya tejovchi texnologiyalar yaratishni xam takozo yetadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |