Mashinasozlik texnologiyasi



Download 1,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/98
Sana31.12.2021
Hajmi1,53 Mb.
#264382
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   98
Bog'liq
Mashinasozlik texnologiyasi

 
 
 
4- mavzu. Monitoring 
 
Reja: 
1. Monitoring, ularning turlari 
2. Kosmik monitoring 
3. Masofadan zondlash usullari va uning inson xo’jalik faoliyatidagi ahamiyati 
 
Monitoring deb, ma`lum vakt oraligida, kandaydir parametirni 
uzgarishini kup marotaba ulchab kuzatishga aytiladi. 
Monitoring  -  bu  ob`ektni  xolatini  va  uzgarishini  uzok,  muddatli  kuzatishlar, 
baxolashlar, nazorat va bashorat kilish tizimidir. 
Atrof  muxit  monitoringi  deb,  berilgan  dastur  asosida,  tabiy  muxitni,  tabiy 
resurslarni, usimik va xayvonot dun¸sini, tabiy va astrologik faoliyat ta`sirida vujudga 
kelgan xolatlarni aniklash imkonini beruvchi, bir maromdagi kuzatishlarni bajarishga 
aytiladi. 
1. 
Ekologik  monitoring  deganda,  inson  va  biologik  ob`ektlarni 
yashash  muxitining  ekologik  xolatini  (mikroorganizmlar,  usimliklar  va  b.) 
doimiy  baxolashni  ta`minlovchi,  ekotizimlarni  xolatini  va  bir  butunligin 
baxolashni,  xamda  talabdagi  ekologik  shartlar  bajarilma¸tgan  bulsa,  ularni 
uzgartirish  zaruratini  aniklab  beruvchi  atrof  tabiy  muxiti  tashkil  etilgan 
monitoringi tushuniladi. 
 
Ekologik monitoringni tuzilishi kuyidagicha: 
 

atrof tabiiy muxitdagi (a.t.m) fizik, kim¸viy va biologik 
jara¸nlarni borishini atmosfera xavosini, tuprokni, 
suvlar va boshka ob`ektlarni ifloslanish darajasini, xamda 
buning okibatida xayvonot va usimlik dun¸siga bulgan 
ta`sirlarni kuzatish; 


45 
 

axolini  a.t.m  tugrisidagi  kunlik  va  tezkoraxborot  ta`minlashni  tashkil 
etishi; 

a.t.m xolatini bashorat kilishi va ogox bulishi; 
 
Ekalogik monitoringi (EM) asosiy maksadi kuydagilar: 

inson yashash muxiti va ekotizimlarni xolatini va yaxlitligini belgilovchi 
kursatkichlarni uzgarishlarini va uning okibatlarini anikdash; 

ekalogik  shartlarbajarmasi,  bu  kursatkichlarni  muvokdashtirish  yullarini 
aniklash; 

yuzaga kelgan noxish xolatlarni tuzatish choralarini aniklash; 
Ekologik  monitoring  ekotizimlar  xolatini  nazorat  kdlishga,  diagnostika  va 
xoxish xodisalarni oldini olishga muljalangan. 
Ob`ekt  darajasiga o'arab, EM boshkarish tizimi xam uzgaradi. Masalan global 
EM  maxsus  tashkilot  BMTning  YuNEP  orkali,  Evropa  kontinentida  Evropa  Ittifoqi 
direksiyasi  orkali,  Uzbekistonda  esa  tabiatni  muxofaza  kilishi  kumitasi  tomonidan 
boshkdriladi. 
 
Boskichlarni bajarishni ketma-ketligi: 
 
o'zgartirishga  zarurat  bulmasa  monitoring  k;ismlarining  qaytarilishi;  bitta 
uzgartirish bilan monitoring kismlarining k,aytarilishi. 
2-rasm. EM tashkil etish va utkazish sxemasi. 
Ob`ektni  darajasiga  karab,  bu  ob`ektdagi  axborotlarin  jamlash  xarakteri  va 
mexanizmi xam uzgaradi, ya`ni ekologik xolatni axborot portreti xam uzgaradi. 
Ekologik xolatning axborot portreti, ma`lum xududning ekologik xolatini uning 
joyidagi  kartografiyasi  asosida  xarakterlovchi  ma`lum  kenglikdagi  ma`lumotlarning 
grafik tarzdagi ifodalarining 
3. EMning asosiy vazifalari quydagilar; 

antropologik ta`sirlarining manbalari va omillarning kuzatishi; 

tabiy muxit xrlatini va undagi astralogik ta`sir natijasida ruy 
berayotgan jarayonlarni kuzatish; 

tabiy muxitni bor xrlatini kuzatish; 

tabiy muxitni antralogik ta`sir natijasida uzgarishini bashorat 
kilish; 

iste`molchini tabiatini muxrfaza k,mlish fvoliyati va ekalogik 
xavfsizligi uchun uz vaktida axborot bilan ta`minlash va echimlarni qabul. 
1  va  2  rasimlarda  EM  o'tkazilgandagi  ma`lumotlar  yordamida  a.t.m. 
boshkarish tizimi, xdmda EM ni tashkil etish sxemasi kursatilgan. EM tizimida 
kuydagi ishlar amalga oshiriladi: 

kuzatish ob`ektami ajratib (anikdab) olish; 

ajratib olingan ob`ektni tekshirish; 

kuzatish ob`ektini tekshirish; 

kuzatish ob`ektini axborot modelini tuzish; 

ulchamlarini rejalashtirish; 

kuzatish ob`ektini xolatini baxolash va uni axborot modeliga 


46 
 
kiritish; 

kuzatish ob`ektinixrlatini uzgarishini bashorat kilish; 

axborotni iste`molchiga kulay shaklda etkazish. 
  
yigindisiga  aytiladi.  Umuman  olganda  axborot  portreti  -  bu  berilgan 
ob`ekt  yoki  xududning  ekologik  geoaxborot  tizimidir.  Axborot  portretining 
ishlash  effekti  unda  yigilgan  tizimni  xarakterlovchi  ichki  va  tashki 
parametrining soniga boglik buladi. 
 
4.Atrof muxitning monitoring tizimiga kuyidagilar kiradi: 

Davlat EM tizimi (DEMT); 
Radiosion xavfsizlikni nazorat kiladigan Davlat tizimi (RXNDT); 

Uzini ekologik komponentlarining uz ichiga oluvchi 
tarmoklardagi EM; 

Urmon fondi va suv ob`ekti Davlat EM. 

Agrokimyoviy kuzatishlar xizmati va kishlok; xujalik 
erlarini ifloslanishi EM. 

Inson yashash muxiti va uning salomatligi sanitar-gigiena 
M. Davlat tizimi. 

Geologik muxit Davlat M. 

Er kadayri Davlat tizimi. 

Favkulotda xodisa axborot-boshkaruv tizimi. 
Bu  tarmoqlar  M  lari  atrof  muxitning  aloxida  komponentlari  xolatini 
kuzatish  va  baxolashga  karatilgan.  (tabiiy  resurslar).  Ular  ma`lum  dasturlarga 
asosan amalga oshiriladi. 
EM  butun  biosferani  kamrab  oladi.Ya`ni  er  planetasidagi  atmasferani, 
gidrosfera va mitosferani yukrri kismini uz ichiga oladi. 
Inson  omilining  tabiiy  atrof-muhitga  ta’siri  (antropoten  omil)  borgan  sari 
kuchayib  borayotganligini  e’tiborga  olib,  maxsus  kuzatish  tizimi  tashkil  qilish 
zarurati vujudga keldi. Mazkur kuzatishlar natijasida to’plangan ma’lumotlar tabiiy 
atrof-muhitda  yuz  berayotgan  o’zgarishlarni  baholash  va  tegishli  xulosalar 
chiqarishga imkon berishi nazarda tutiladi. 
Aslida  "monitoring"  atamasi  inglizcha  so’z  bo’lib,  u  "kuzatish",  "nazorat 
qilish"  ma’nosini  bildiradi.  Lekin  oxirgi  yillarda  mazkur  atamaning  lug’aviy 
ma’nosi  juda  keng  miqyosda  ko’llanila  boshlandi.  Hozirgi  vaqtda  "monitoring'" 
deganda,  "atrof-muhxitni  kuzatish",  "nazorat  qilish",  "uning  holatini  boshqarish", 
va "tabiiy muhit holatini bashorat qilish" tushuniladi. 
Respublikamizda  tabiiy  muhit  monitoringi  vazifalarini  O’zbekiston 
Respublikasi  gidrometeriologiya  Bosh  boshqarmasi,  Davlat  o’rmon  xo’jaligi, 
Qishloq  va  suv  xo’jaligi  vazirligi,  Geologiya  davlat  qo’mitasi,  Sog’liqni  saqlash 
vazirligi va shunga o’xshagan davlat muassasalari bajaradi. 
Ekologik  monitoring  kuzatishlari  belgilangan  muayyan  joylarda  tabiiy 
muhitning  inson  tomonidan  ifloslanishi,  buzilishi  va  boshqa  jarayonlar  bo’yicha 
amalga  oshiriladi.  Masalan,  er  usti  suvlarining  ifdoslanishi  94  ob’ektlardagi  187 
nuqtalarda  ma’lum  bir  muddatlarda  suv  namunalari  olib  tekshiriladi.  Ushbu 


47 
 
namunalarning tarkibi (fenol va uning birikmalari, nitratlar, xlor va fosfor organik 
moddalar,  og’ir  metallar,  neft  mahsulotlari,  tuzlar  va  boshqalar)  maxsus  tajriba 
xonalarda  tahlildan  o’tkaziladi.  Gidrobiologik  kuzatishlar  esa,  50  ta  suv 
ob’ektlarida,  77  joy  va  100  kesimda  olib  boriladi.  YOki  yog’inlardan  olinadigan 
namunalar  bir  necha  meteorologik  stansiyalarda  o’rganiladi.  Olingan 
namunalarning  tarkibi  (sulfatlar,  xloridlar,  gidrokarbonatlar,  nitratlar,  kaliy, 
magniy,  natriy.  kalsiy,  ftoridlar  va  boshqa  elementlarning  mavjudligi)  maxsus 
tajriba xonalarda annqlanadi. yoki qor qoplamining ifloslanishi sanoati rivojlangan 
shaharlarda  26  ta  modda  bo’yicha  tekshiriladi.  Havoning  ifloslanishi  esa,  34 
shaharning  65  ta  turg’un  punktlarida  kuzatiladi.  Ifloslangan  havodan  olingan 
namunalarda  30  ta  zararli  aralashmalarning  konsentrasiyalari  o’lchanadi.  YOki 
sug’oriladigan  erlarning  nurlanish  darajasi  yilda  2  marotaba  (1  aprel  va  1 
oktyabrda)  aniqlanadi.  Tuproq  tarkibidagi  tuz  miqdorining  o’zgarishi  deyarli 
barcha xo’jaliklarda ma’lum joylarda kuzatib boriladi. Ushbu maydonlarda er osti 
suvlarining  chuqurligi,  minerallashuv  darajasi,  tarkibi  va  ifloslanishi  aniqlanadi. 
Baholarda  zovur  suvlarining  minerallashuvi  va  ifloslanish  darajasi  ham  ma’lum 
joylarda muntazam ravishda o’rganiladi. 
Tabiat  komponentlari  (havo,  suv,  tuproq  va  boshqalar)ning  ifloslanishi, 
o’zgarishi  va  boshqa  xususiyatlari  bo’yicha  ilmiy-texnik  hisobotlar  har  yili 
muayyan  dasturlar  asosida  respublika  bo’yicha  yoziladi  va  ular  tegishli 
muassasalarga,  shuningdek,  Tabiatni  muhofaza  qilish  davlat  qo’mitasiga 
yuboriladi. 
Ekologik  monitoring  natijalari  asosan  mamlakatda  ekologik  vaziyatni 
muntazam  nazorat  qilib  turish,  vujudga  kelayotgan  noqulay  holatlarning  oldini 
olishga  tayyorgarlik  ko’rish,  chora-tadbirlar  tizimini  ishlab  chiqish  va  boshqa 
maqsadlar uchun zarurdir. Ekologik monitoring axborotlari va ma’lumotlari ilmiy-
tadqiqot  ishlarini  olib  borish,  ular  asosida  ekologik  vaziyatlar  holatining  tadrijiy 
o’zgarishlarini  va  turli  kasalliklarning  yillar  davomida  o’zgarishini  tahlil  qilish 
uchun darkor. Xususan qo’riqxonalarda olib boriladigan ekologik monitoringning 
amaliy ahamiyati beqiyos kattadir. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, respublikamizda 13 ta qo’riqxona mavjud 
bo’lib,  shundan  3  tasi  Buxoro  viloyati  hududidadir:  Qorako’l,  Qizilqum  va 
Vardonze qo’riqxonalari. 
 

Download 1,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   98




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish