40
troxeit, bronxit yoki troxeo-bronxit, larengotroxeit kabi kaslliklarni keltirib
chikaradi. Nafas yullariga, upkaga kvarts changlari tushsa pnevmokoniyoz
kasalligini, elektr stantsiyalaridan chikadigan kurumlar tarkibida 14,9-19,7%
kremniy(silitsiy) kushoksid moddasining bulishi esa silikoz kasalligini keltirib
chikaradi.
Katta industrial shaxarlarining atmosfera xavosi tarkibida mazkur modda 20-
30% ga yetishi mumkin. Shuni aytish kerakki, changlarning eng mayda
zarrachalari organizmga zararli ta’sir kursatadi. Xavodagi gaz tarkibining
uzgarishi gigenik nuktai nazardan xavfli xisoblanadi. Xavoda kandaydir
noxush xid sezilsa va nafas yullari orkali organizmga kuprok kirib kolsa,
albatda kasallik sodir buladi. Birok shunday gazlar xam borki, ular uta
zaxarli bulishiga karamay, sira xidi bulmaydi. Jumladan is gazini inson seza
olmaydi. Kupincha shaxar atmosfera xavosiga sanoat korxonalari juda kup
turli xususiyatli xidsiz va xidli gaz aralashmalarini chikarib tashlashi mumkin.
Katta industrial shaxarlarga kirib kelganda xavo tarkibi, uning musaffoligi
buzilganligini sezish mumkin. Masalan, Olmalik, Chirchik, Navoiy va boshka
shaxarlar atmosfera xavosining tarkibida 10 va undan ortik gazlar buladi.
Bular, albatda, bunday shaxarlardagi sanoat korxonalaridan, avtotransport
vositalaridan ajralib chikadigan gazlardir. Xavo tarkibidagi zararli gazlar
tugridan-tugri nafas yullariga kirib, upkaning alveolalariga, konga utadi,
yoxud shillik kavatidagi namliklar bilan birikib, uni yalliglantirishi mumkin.
Uzbekistonda olib borilgan ilmiy-tadkikot ishlari zaxarli gazlar kupincha
yoshi
utgan kishilarga, shuningdek yosh bolalarga ancha keskin ta’sir etishini,
kasalliklar xiyla ogir utishini, bunda bemorlarning ancha kismi nobud bulishi
mumkinligini kursatdi.
Agar xavoda oltingugurt oksidi kup tuplanib kolsa kishilarda bronxit, gastrit,
upka kasalliklarini vujudga keltiradi. Angliyali olimlar shaxarlarda
kishloklarga nisbatan upka rakidan ulganlar soni kup bulganligini aniklaganlar.
Atmosferada vodorod sulfid (H
2
S) gazining ortib ketishi natijasida odamning
boshi ogriydi, kayt kiladi, darmonsizlanadi va xatto xid bilish kobiliyati
zaiflashadi. Ftor (F) birikmalari ta’sirida burundan kon keladi, tumov paydo
buladi, kishi yutaladi. Azot oksidlari tufayli upka kasallanadi, kon bosimi
pasayadi, va natijada bosh aylanadi, xushidan ketadi, kayt kiladi. Kurgoshin
(Pb) changi kishi asabiga ta’sir kiladi bosh miya yalliglanishiga sabab buladi,
jigar va buyrak faoliyatini susaytiradi, bolaning jismoniy tarakkiyotini
kechiktiradi. Kishi organizmiga radioaktiv moddalar xam yomon ta’sir etib
buyrak usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, kalkonsimon bez faoliyatining
normal ishlashiga salbiy ta’sir etadi, kon tarkibini uzgarishiga sababchi buladi.
Atrof-muxit komponentlari bir-biriga dialektik boglanganligi tufay-li insonning
xujalik faoliyati natijasida ayniksa ularni uzluksiz va shu jumladan xar bir
komponentini xolatini yomonlashishi, ya’ni iflos-lanishi oshib bormokda. Bunday
xolat uz navbatida tabiatni boshka kom-ponentlariga xam ta’sir etib inson, xayvon
va usimliklar organizmida salbiy uzgarishlarni vujudga keltirmokda. Shu tufayli
biz tabiat ele-mentlarini (atmosfera xavosini, suvni, tuprokni) ifloslanishini inson
organizmiga, xayvonlarga va usimliklarga ta’sirini kurib chikamiz.
41
A. Xavoni ifloslanishi inson organizmiga salbiy ta’sir etib, ular salomatligini
yomonlashishiga sabab bulmokda. Ayniksa oltingugurt oksi-di, ftor birikmasi, azot
oksidlari, xar txil sanoat changlari, radioaktiv moddalar va kishlok xujalik
pestitsidlari inson organizmida xar xil kasalliklarni vujudga keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: