"Mashinasozlik texnologiyasi asoslari" asoskasbiy o’quv fanidan ma’ruzalar matni

P = S + К,

bunda К - berilgan TJ bo’yicha kapital harajatlar.
P-yig’indi harajatlar har qaysi taqqoslanuvchi variant uchun aniqlanadi. Minimal harajatli P_imin variant еng yaxshisi deb tan olinadi.Еng yaxshi variantni tadbiq еtishdagi yillik iqtisodiy samaradorlik taqqoslanuvchisi bilan taqqoslash bo’yicha shu variantlar harajatlarining yig’indilari ayirmasi bilan aniqlanadi:
Е_y = P_i -P_ivin
Muhim farqlanishlardan taqqoslanuvchi variantlar chiqarish hajmi va mahsulot sifati bo’yicha, va shuningdek variantni amalga oshirish muddati bo’yicha taqqoslanuvchi bo’yicha oshgan, unda mahsulot tannarxi va bazaviy variant bo’yicha qo’yilgan kapital mablag’ chiqarish hajmini yangi texnologiya bo’yicha qayta hisoblash kerak:
Е = (S_b + К_b)V_ya / B_b - (S_ya + К_ya)
bunda S_b , S_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha detallar chiqarish hajmining tannarxlari ; К_b, К_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha sarflanadigan kapital mablag’lar; V_b, V_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha detallar chiqarish hajmi.
Yillik iqtisodiy samaradorlikka qo’shimcha qilib yangi variant bo’yicha texnologik ta’minot vositalari (TTV - STO) uchun aniqlash maqsadga muvofiq
_xisob = К_ya - К_b / S_b - S_ya
Qoplash muddatini shunday muddat bilan solishtiriladiki, qaysi korxona uchun, davlat, bank va qaysidur boshqa tashkilotlar TJ еskisini takomillashtirish yoki yangisini ishlab chiqish uchun kerakli zarur vositalarni ajratishi mumkin.
6. Iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblashga misol. TJ ko’proq maqsadga muvofiq bo’lgan variantini tanlash misolini keltiramiz. Silindrik tishli g’ildirak
80 mm-li chiviqdan tayyorlanishi mumkin (bazaviy variant) yoki shtamplash uslubida olingan tanavorlardan (loyihalanuvchi variant). Sex ishlash rejimi va ishni razryadli tarifi ikkala variant uchun ham bir xilda qabul qilingan. Bazaviy variantda ishlov berish 1B290-4К stanogida olib boriladi, ishlab chiqiluvchi variantlar uchta 1708, 2A125, 7A540 stanoklarida. Qolgan birlamchi berilganlar quyidagi jadvalda keltirilgan:


7. Asosiy ko’rsatkichlar jadvali

Iqtisodiy ko’rsatkichlar	Yangi variant	Bazoviy variant
Yillik chiqarish hajmi, dona	15000	5000
Tanavor ko’rinishi	Shtamplan- Gan	Prokat
Tanavor massasi, kg	1.04	1.42
Ishlov berish sermehnatliligi, min	1.30	1.42
Detallarni yiliga chiqarish uchun sarflanuvchi kapital mablag’, sh.b.	2055	1140
Tannarxi sh.b.
Detalni yillik chiqarish uchun sarflanuvchi kapital mablag’i, sh.b.	3657	1613
Bitta detal uchun.	0.24	0.32

Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblaymiz. Mayli, detalni massasi 0.59 kg ga teng bo’lsin. Unda materiallarni ishlatish koеffisienti
К_i.t.b. = m_d/ m_z.b.= 0.59/2.45 = 0.24;
К_i.m.ya. = m_d/ m_z.ya. = 0.59/1.04 = 0.57.
Tanavor sifatida shtamplanganini qo’llashda sermateriallikni pasayishi.
M =(m_z.b.-m_z.ya.)V_ya = (2.45 -1.04)*15000 = 21150.
Yillik iqtisodiy samaradorlik
Е_g = (S_b + К_b)V_ya/ V_b - (S_ya +К_ya) = (1613 +1140)*(15000/5000)-(3667+2055) =
2537 sh.b.
Shunday qilib, TJ yangi variantida shtamplanganini qo’llash tannarxi 1.3 marotaba pasaytirishi va 21 t metalni tejash imkonini berdi. Bu erda yillik iqtisodiy samaradorlik 2537 sh.b. ni tashkil еtdi.