"Mashinasozlik texnologiyasi asoslari" asoskasbiy o’quv fanidan ma’ruzalar matni

E_o’ = E_b + E_m + E_hx yoki ularning vektorli yo’nalishlari har xil bo’lganda
E_o’ = , (8.6)
bu erda: Eo’ - o’rnatuv xatoligi; E_b - bazalash xatoligi; E_m - mahkamlash xatoligi; E_hx - tanavorni moslamadagi holat xatoligi.
Detalni moslamada o’rnatish sxemasi keskich asbobga nisbatan detalning bazalanuvchi yuzalarining holatini aniqlashni ko’zda tutadi. Xususan, 8.1-shaklda detalni o’rnatuv sxemasi ishlanuvchi yuza a-ni moslamaning o’rnatuv elementlaridan X masofada joylashishni ko’zda tutadi. Biroq, ishlanuvchi detal mahkamlanishida ayrim sabablarga ko’ra ko’zda tutilgan o’rnatuv sxemasidan farq qiluvchi holatni egallashi mumkin.
Bu sabablarga quyidagilar kiradi:
1). Ishlanuvchi detallar va moslamalarning bazalashtiriluvchi
yuzalarining shakl noaniqligi;
2). Detallarni va moslamalarni mahkamlashda bazalashtiriluvchi
sirtlarning yuza qatlamlarining deformatsiyalanishi;
3). Mahkamlashda detallarning surilishi (detallarning
bazalashtiriluvchi yuzalarining moslama bazalovchi elementlaridan qochish.)

8.1-rasmda ishlanuvchi tekislik a-holat o’rniga b-holatni egallaydi va tegishli o’rnatuv xatoligi E_o’-ni hosil qiladi.

Turli detallarning moslamada joylashish sharoiti bir xilda эmas, shuning uchun sozlanuvchi o’rnatuv xatoligining qiymati tasodifiy kattalik bo’lib hisoblanadi.
Mahkamlash xatoligi E_m, ishlanuvchi detal va moslamaning deformasiyalanishidan hosil bo’ladi, ya’ni ishlanuvchi detalga siquvchi kuchlar quyishimiz natijasida sodir bo’ladi. Shunday qilib, moslamaning bikirligiga, o’lchamlariga, shakl aniqligiga, baza yuzalarining tozaligiga va ishlanuvchi detal bikirligiga hamda siquvchi kuchlar yo’nalishining kattaliklariga bog’liq.
Bazalash xatoligi E_b o’ringa эga bo’ladi, qachonki ishlov berish sxemasida texnologik (o’rnatuv, yo’naltirgich, tayanch) baza konstruktorlik va o’lchov bazalar bilan bir-biriga mos tushmasa (bir yuzada yotmasa).
Bazalash xatoligi deb, tanavorni yoki buyumni bazalashda haqiqiy erishilgan holatini talab etilgan holatidan og’ishiga aytiladi.
Prizmaga tashqi silindrik yuza bilan o’rnatilgandagi bazalash xatoligi silindr diametri dopuskiga, prizma burchagiga va konstruktorlik bazaning holatiga bog’liq. Prizmadagi bazalash xatoligining qiymatini diametrlari D_max va D_min bo’lgan ikkita vallarni holatlarini ko’rish orqali topamiz (8.2-rasm).

8.1- shakl. O’rnatuv xatoligining sxemasi.

8.2- shakl. O’rnatuv aniqligiga prizma burchagining ta’siri.

AB₁=AO₁+O₁B₁=
bu erda: O₁C₁=O₁B₁=D_max/2, shuningdek,
AB₁ = .
Shunga o’xshash quyidagini topamiz:
AB₂=
Bundan quyidagini topamiz;
E_bn=AB₁-AB₂=(D_max-D_min)_*
(D_max-D_min)=T_D bo’lgani uchun
quyidagi tugallangan ifodaga ega bo’lamiz:
E_bn= T_D
Xuddi shunga o’xshash m va h o’lchamlar uchun
;
ifodalarga ega bo’lamiz. Ularning dopusk T_D ga ko’paytmalarini:
lar bilan belgilab oxirgi tugallangan formulalarga ega bo’lamiz:
E ; E ; E .
Topilgan E_bn, E_bm, va E_bh qiymatlar detallarni prizmaga silindrik yuzalari bilan o’rnatishdagi bazalash xatoliklari bo’ladi.
К₁, К₂ va К₃ larning son qiymatlari prizmaning bazibir burchaklari uchun
8.1 – jadvalda ko’rsatilgan.
8.1-jadval.

Prizma burchagi =	К1	К2	К3
60^0 90^0 120^0 180^0	1,5 1,21 1,07 1,0	0,5 0,2 0,08 0,0	1,0 0,7 0,58 0,5

n, m, h o’lchamlari uchun bazalash xatoligini, prizmaning burchagini kattalashtirish hisobiga kamaytirish mumkin. Prizmani holatini o’zgartirish bilan, shuningdek n va h uchun bazalash xatoligini kamaytirish mumkin.