“Mashinasozlik” fakultеti ― Yer usti transport tizimlari

8.2. Universal va samosval, avtopoyzd, yakka avtomobillardan 
foydalanish. 
 
Samosval 
avtomobili 
ishlatilganda 
yukni 
tushirish 
jarayoni 
mexanizatsiyalanadi, o‘zi ortuvchi avtomobillar qo‘llanilganda esa yuklarni ortish 
va tushirish ishlari mexanizatsiyalashganligi hisobiga, bunday operatsiyalarda 
ishlovchilar mehnati engillashadi. 
Samosval o‘zi ortuvchi avtomobillardan foydalanishda ularning ortish- 
tushirish operatsiyalarida turish vaqti keskin qisqarishi va tashish jarayoning o‘zida 
esa ko‘proq bo‘lishi hisobiga ish unimi ancha oshadi. Bir xil vaqt ichida Samosval
yoki o‘zi ortuvchi avtomobillarni qo‘llashlik bortli avtomobillarga nisbatan yukli 
qatnov sonlarini oshiradi. 
Samosval yoki o‘zi ortuvchi avtomobillarga o‘rnatilgan ortgich yoki 
ag‘dargich mexanizmlari hisobiga ayni bazadagi avtomobilga nisbatan ularning yuk 
ko‘taruvchanligi va ish unimi kamayadi. Demak, avtomobilning ortish- tushirish 
operatsiyasida turish vaqti kamayishi hisobiga uning ish unimi ortadi, yuk 
ko‘taruvchanlikning bir muncha kamayishi esa uning ish unimini 
kamaytiradi.Shuning uchun ham samosval yoki o‘zi ortuvchi avtomobillarni
qaerda ishlatish maqsadga muvofiqligini aniq bilish lozim. 
Tashish masofasi oshib brogan sari samosval yoki o‘zi ortuvchi 
avtomobillarni qo‘llash afzalligi kamayib boradi, chunki ularning yuk 
ko‘taruvchanligi, qo‘shimcha mexanizmlar o‘rnatilishi hisobiga, universal bortli 
avtomobildan birmuncha kam (masalan, KrAZ-256B samosvalning yuk 
ko‘taruvchanligi 11t, universal bortli KrAZ-225 avtomobilniki esa 12 t), o‘z 
navbatida, tshish uchun sariflanuvchi umumiy vaqtdagi ortish- tushirish 
operatsiyasiga sariflanuvchi vaqt ulushi ham kamayadi. Yuqorida aytilganlarga 
ko‘ra, universal bortli va samosval avtomobillarini ishlatishning shunday tashish 
masofasi borki, unda ularning ish unimi o‘zaro teng bo‘ladi. Bunday masofa teng 
baholi masofa deb ataladi.(5.2.1- rasm). Demak, universal bortli, samosvalyoki o‘zi 
ortuvchi avtomobillarni tanlashda asosiy e‘tibor yuqorida keltirilgan teng baholi 
masofani aniqlashga qaratiladi. 
Teng baholi masofani aniqlashga transport vositalarining bir soatli ish 
unimidan foydalanamiz. Universal bortli avtomobillarda ―B― va samosval 
avtomobillarda ―S― indeksini ishlatamiz.
 
Demak, universal bortli avtomobil‘uchun: 
W
Q
b
= 
q
n * 
γ
st*
β
*
V
t
/ ℓ
еg
+ 
V
t*
t
p-r(b) 
t/chаs 
Samosval avtomobil‘uchun: 
W
q
b = (
q
b - 
∆
q)γ
st*
β
*
V
t
/ ℓ
еg
+
β
*
V
t
(t
p-r(b) - 
∆
t), 
t/chаs 
Bunda: 
∆
q- 
bortli, universal bazali avtomobilga nisbatan samosval avtomobil yuk 
ko‘taruvchaligini kamayishi;
∆
t- 
ortish-tushirishda turish vaqtidan yutish, soat