Mashg’ulot jarayonida sportchilar tayyorgarligining asosiy bo’limlari

Start oldidan suzuvchilarda yuqori qo’zg’alish darajasi belgilari

(V.N.Platonov, S.M.Vaytsexovskiy ma'lumotlari bo’yicha)

Fiziologik belgilar	Psixik belgilar
Yurak qisqarishlari sur'ati ortishi Arterial qon bosimining oshishi Nafas olishning tezlanishi Mushaklarning yuqori darajada siqilishi Asabiy harakatlar Uyqusizlik Ko’ngil aynishi Adrenalinning haddan ortiq ajralib chiqishi Harakatlar koordinatsiyasining buzilishi	Diqqatning tor fokuslanishi Charchoq hissi Siqilib nafas olish Bosh aylanishi Vasvasaga tushish O’z ustidan nazoratni yo’qotish Diqqatning hajmi va yo’nalishini boshqara olmaslik Fikr jamlanishining ancha pasayishi, asabiylik holati Shug’ullanishni istamaslik, musobaqalarda qatnashishdan qochish, befarqlik, tushkunlik

v) diqqatni, fikrlarni sportchida ijobiy hissiy reaktsiyalar hosil qiluvchi ob'ektlarga ko’chirish – yumoristik adabiyotlarni o’qish, kinofilmlar, teleko’rsatuvlarni tomosha qilish;

g) fikrlarni, ko’rib sezish qobiliyatini tabiat manzaralariga qaratish, naushniklar orqali musiqa asarlarani tinglash;

d) tinchlantiruvchi autogen mashqlar;

e) tinchlantiruvchi uqalash;

j) tinchlantiruvchi badan qizdirish mashqlari (shoshmasdan, bir maromda bajariladigan mashqlar hissasi ko’proq);

z) maxsus nafas olish ko’rigi mashqlari (nafas olish va chiqarish oraliqlarini o’zgartirish, nafasni tutib turish yo’li bilan nafasni olishni ixtiyoriy boshqarish).

Bo’lajak chiqishlar oldidan safarbar qilish maqsadida qo’zg’alish darajasini oshirish uchun o’sha usullardan foydalaniladi, lekin ular qarama-qarshi (ta'sir natijasiga ko’ra) yo’nalishga ega bo’lishi ham mumkin. Masalan, murabbiyning og’zaki ta'siri (ishontirishi, maqtovi, talabi va h.k.) psixik zo’riqishning oshishiga, diqqatning jamlanishiga ko’maklashishi kerak va b.

Bu holatda og’zaki va obrazli o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatish fikrni g’alabaga, yuqori natijaga erishish uchun jamlash, o’z texnik-taktik va jismoniy imkoniyatlardan maksimal foydalanishga hozirlanish, o’ziga “nima qilib bo’lsa ham g’alaba qozon”, “bor kuchingni sarfla” singari buyruqlar berishdan iborat bo’ladi. Shuningdek, “tetiklashtiruvchi” harakatlar; qisqa muddatli giperventilyatsiyani qo’llagan holda nafas olishni erkin boshqarish; kuchlanish, tashlashlarga taqlidan badan qizdirish mashqlarini bajarish; uqalash va o’z-o’zini uqalash (ishqalash, urish); tananing ayrim qismlariga sovuq qo’zg’atuvchilar bilan ta'sir ko’rsatishdan ham foydalaniladi. Psixoprofilaktik usullardan, eng avvalo, autogen mashqlar, faollashtiruvchi terapiya hamda ta'sirchan dam oldiruvchi uyqu qo’llaniladi.

Sportchilarning hissiy holatini boshqarish vositalari va usullarini tanlash ularning o’ziga xos xususiyatlari (asab tizimi kuchi, harakatchanligi hamda muvozanatining namoyon bo’lishi, hissiy qo’zg’aluvchanlik darajasi, ko’rish, mushak harakat qobiliyatlarining holati, yoshi, tayyorgarligi va h.k.) bilan uyg’un tarzda amalga oshirilishi lozim.

Qattiq hayajon natijasida tormozlanish holati va yetarlicha qo’zg’almaslik holati tashqaridan qaraganda ko’pincha bir xil namoyon bo’lsa-da, turlicha boshqaruv usullarini qo’llashni talab etadi (buni hatto tajribali murabbiylar ham doim hisobga olavermaydilar). Tormozlanish holatini bartaraf etish uchun sportchiga e'tibor bilan, xotirjam munosabatda bo’lish, shu tariqa uning hayajonini bosish, psixikasini boshqaruvchi ta'sir ko’rsatish, past shiddatli mashqlar berish (yaxshisi alohida holda), iliq dush talab etiladi.