Masafalari raajmuidan bahs etadi

Etnonimlar haqida. «Devon»da juda ko’p xalq, qabila, toifa nom-lari — etnonimlar tilga olingan. Mahmud Koshg’ariy «Devon»ning bosh qismida turk qabilalari haqida so⁽z yuritib: bajanak, qipchoq, o’g’uz, yamak, bashg’irt, basmil, qay, yabaku, tatar, qirg’iz, chigil, tuxsi, yag’ma, ig’roq, jaruq, jumul, uyg’ur, tangut, xtoy; kitobning lug’at qismida esa kenjak, arg’u, qayig’, bayot, chig’ay (chig’an), sug’doq, uch, qorluq, o’groq, kucha, bulaq, xalach, aramut, turk-man, qiniq, salg’ur kabi etnonimlarni ham tilga olgan.
Bizning fikrimizcha, toponimika uchun yana bir ahamiyatli manba «Devon»da anchagina uchraydigan etnotoponimlardir. Aramut (joy norni), Arg’u (shahar), Bulg’or dengizi, Bulg’or shahri, Kenjak sangir (shahar), Turk (shahar), Tavg’ach (mamlakat), Uyg’ur (vilo-yat), Yabaqu (suv nomi), Yag’ma (qishloq nomi), Yamak (cho'l nomi) kabilar aslida etnotoponimlardir. Bundan tashqari, doira xari-tada ham g’uziya, Qipchoq yurti, Basmil cho’Ii singari bir qancha o’lkalar tilga olingan. Demak, «Devonu lug’otit turk»dan ayni vaqtda etnonimlar va etnotoponimlar to’g’risida ham juda boy material topish mumkin.
Biroq etnonimlaming etimologiyasi to’g’risida Mahmud Koshg’ariy keltirgan rivoyatlarning hammasini ham to’g’ri deb bo’lmaydi. Ma-salan, u turkman — «tiirkmonatid», ya'ni «turkka o’xshash», chigil — «chi gil»b, ya'ni «bu qanday loy», uyg’ur «xud xo'r», ya'ni «o'zi topib yeydigan» degan so’z bo’lib, bu turk qabilalarining nomlari forscha degan xulosani bildirgan. Tanqidiy foydalanilsa, bu ma'lumotlar et-rtbgrafiya, shuningdek, toponimika uchun ishonchli va boy material bo’lib xizmat qiladi.
Kishi ismlari haqida. Ismlar va toponimlar qadimdan bir-biri
bilan bog’liq. Qanchadan qancha toponimlar kishi ismlari bilan atal-gan bo’lsa, bir qancha ismlar toponimiardan kelib chiqqan.
«Devon»dagi kishilar ismlari shu jihatdan qimmatliki, bir necha arabcha ismlarni istisno qilganda, kishi ismlarining deyarli hammasi qadimiy turkiy bo’Iib, hozirgi vaqtda iste'moldan chiqib ketgan. «Devonu lug’otit turk»dagi 60 dan Ortiq kishi ismlari orasida xon-larning, pahlavonlarning, urug’ boshliqlarining, oddiy kishilarning ismlari, laqablari bor.
Akademik I.Y.Krachkovskiy musulmon mamlakatlarida qullarga va cho’rilarga Yoqut, Zumrad, Kofur (kamfara) kabi asl toshlar yoki xushbo’y moddalar nomlarini qo’yish rasrn bo’lgan deb yozgan edi. Mahmud Koshg’ariy ham bu fikrni isbotlaydi. Demak, Kumush, Tilla (ba'zan Oltin) kabi qimmatbaho metall nomlari bilan atalgan ismlar ham dastlab qul va cho’rilarga qo’yilgan.
Mahmud Kosbg’ariy ba'zi ismlarning etimologiyasini ham aytib o’tgan. Bektur — «o'rnmgda bek tur, uzoq yasha», To’g’ril — yirtqich qush nomi, So’kman — «jang saflarini sindiruvchi», Burslan — «qop-lon», Suli — Sulayman so’zining qisqargani va hokazo. Bir qancha ismlarni izohsiz tushunish mumkin: Bug’raxon (bug’ra, buvra — erkak tuya), Barsxon (bars — qoplonning bir turi, bu so’z asli turkiy, yo’lbars esa «yo'l-yo⁽l bars» demak), Qilichxon, Turumtoy (yirtqich qnsh), Arslon tegin va hokazo. Atish, Utush, Abi, Buluch, Tutush, Tekish kabi ismlarning semantikasi esa biz uchun aniq emas.
Ismlarning grammatik xususiyati diqqatga sazovor: ularning 75—80 foizi bir bo’g’inli (Turk, Qaz, Shn va b.) yoki ikki bo’g’inli sodda, ixcham ismlar (Qavan, Qo’tan, Beklan, Chug’lan va h.k.). «Devon»dagi toponimlar bilan ismlar shu jihatdan bir-biriga o’xshaydi.
Qadimgi ismlar, ya'ni antroponimlar toponimikada juda katta ahamiyatga ega. A.I. Popov Dorogobi, Radonej, Jitomir, Ratmirovo singari toponimlar qadimgi sharqiy slavyan ismlaridan olingan deb yozadi. o’rta Osiyoda esa qadimgi tnrk ismlaridan kelib chiqqan nom-larni ajratish oson emas. Shu jihatdan Mahmud Koshg’ariyning antrotoponimlar haqidagi fikri juda qimmatli. Barman shahri Afrosi-yobning o’g’li Barman nomi bilan ataigan, Barsg’an - Afrosiyob-ning o’g’li Barsg’an (to’g’risi - Barsxon) qurgan shahar. Ana shuning uchun ham shunday nom olgan. Ba'zi birovlar esa bu shahar uyg’urlar
begi otboqarining ismi Barsg’on ismiga nisbat berilib, Barsg’on deb atalgan deydilar (III tom, 424-bet). Shu - turklar shohi. U - fotih qiiib qurdirgan shahar, Qazvin - Afrosiyobning qizi Qaz qurgan shahar bo’lib, asli «qaz o'yini» demakdir. Qaz suvi — Ila vodiysidagi katta bir yo'l. Afrosiyobning qizi — Qaz uning qirg’og’iga bir shahar qurgani uchun shunday nom olgan,
Qadimgi kishi ismlariga nisbat berib atalgan joy nomlarini o’rta Osiyo xaritasidan topish toponimchilar oldida turgan muhim vazi-falardan.
Geografik atamalar, o’simlik hamda hayvon nomlari to’g’risida. «Devonu lug’otit turk» leksikasi toponimika uchungina emas, balki umuman til tarixi, dialektologiya uchun bitmas - tuganmas xazina. «Devon»da hozirgi vaqtda keng iste'molda bo’lgan so’zlarni ham, shaklan biroz o’zgargan atamalar hamda hozirgi vaqtda butunlay ish-latilmaydigan so’zlarni ham uchratish mumkin.
Biz geografik atamalarni bir necha guruhga bo’lamiz. o’zbek ada~ biy tilida keng ishlatiladigan atamalar: aziz tog’, ariq, o’ngir, qir, ang’iz, qayir (qumli yer), qoq (qoq - ko’lmak suv), ko% bulut, sag’iz tuproq (sog’ tuproq), batig’ (daryo va boshqalarning chuqur joyi; ilgarilari cho’kmo deb atalgan), yar (jar), qo’rum (qoya parchalari), burun (tog’ bumi, dengiz yoki ko’lga kirib borgan kambar yer), suvlag’ (suvloq), oqin (sel), qishlag’ (qishlanadigan joy, hozir ma'nosi o’zgarib qishloq shaklini olgan), balchiq, yaylag’ (yozda turiladigan joy); yay-yoz (hozir ma'nosi o’zgargan - yaylov), yig’och (yog’och - uzunlik o’lchovi), ynt (yaxmalak, yutchilik), soy, qoya, tupu (tepa), qorayog’ (neft), qari (o’lchov birligi), o’y (chuqur yer); quzuq-quduq va hokazo.
Asosan joy nomlari tarkibida qolgan atamalar: art ~ dovon, tog’ tepasi (Og’ochart, Oqart, Qizilart, Qayinart, o’tizart, Ko’gart, Qizart, Qumart), bciliq - shahar (Beshbaliq, Yangibaliq), o’kuz ~ daryo, yoz, yozi - cho'1 (Yozyovon, Sariyoz, Qizilyoz), tom - devor, kend, ken - shahar, qo’rg’on, qishloq, w/ms/i-u1us, qishloq, shahar, qarshi-saroy, qasr (Qarshi, Katta Qarshi, Kichik Qarshi, Qarshilik, Qarshi-yon), luz yer - tekis, yer (Tuzbel, Kattatuz), kechik (Yettikechuv, Toshkechuv), chimgan — o’tzor, chimzor (ehtimol Chimyon cho’qqisi shu so’zdan olingan), bo’ktir - bo’ktar, tog’ etagi va hokazo.
Ba'zi bir atamalarning ma'nosi butunlay o’zgarib ketgan. Mah-
mud Koshg’ariyning yozishicha, ilgarilari amirlarning mollari boqi-ladigan ko’katzor maydon, shuningdek, atrofi ihota qilingan har bir joy ^o’ng^deyilgan. Hozirgi vaqtda butunlay haydalanmagan yer qo’riq deyiladi. Biroq ba'zi bir shevalarda, chunonchi, Zomin, Jizzax, g’allaorol va Forish tumanlarida daryo yoqalaridagi bo’liq o’tlarni qo’riq deyishadi. Mevalarni urib ketadigan qattiq sovuq «Devon»da ushik deyilgan. Bunday sovuq geografik adabiyotda qora sovuq deb kelinadi.
«Devon»da hozirgi o’zbek tilida ishlatilmaydigan atamalar ham bor: bo’ynak — tog’ bo’yni, o’trug’ — orol, saqig’ — sarob, esin — shamol, turug’ — tog’lardagi qal’a, turar joy, qug’ush ~ tarnov, chig’ir - tor yo’l kabi. Bu so’z «Boburnoma»da ham uchraydi. Hozir-gi vaqtda shevalarda qorga tushgan iz chiyir deyiladi.
Xulosa qilib aytganda, «Devonu lug’otit turk»dagi geografik atama-lar sinchiklab o’rganilishi kerak. Chunki ular ko’pgina toponimlam-ing etimologiyasi uchun «kalit» bo’Iib xizmpt qilis^i mumkin.
«Devomda qaraqan (qarag’an), anduz (andiz), alma, almila (olma), arpag’an, burchaq (lo’viya), sarmusaq (sarimsoq), apshan (yavshan-shuvoq), yilg’un (yulg’un), yandaq (yontoq), qaramuq kabi o’simlik nomlari keltirilgan. Mahmud Koshg’ariy davridan buyon ularning shaklida deyarli o’zgarish bo’lmagan. Ayni paytda qazin (qayin), charun (chinor), avya (ayva - behi), yag’aq (yong’oq), armut (Navoiyda -umrud, Radlovda — urmud), olmurut (nok, nashvati), azxiq (ayrih) ajriq, egir, igir — iyir singari o’simlik nomlari esa fonetik o’zgarish yoki metatcza (harflaming o’rni almashishi) bilan yetib kelgan. Aruk (eruk) bir necha mevali o’simlikning nomi bo’lgan: sariq aruk -o’rik, qora aru — olxo’ri, tulug (ehtimol, tuklik) aruk — shaftoli; Asarda ishg’un, ushg’un, qashg’un — ravoch, jag’mur hamda jamg’ur-sholg’om (uyg’ur va qirg’iz tillarida chamg’ir — turp, rediska), turma -turp, sarig’ turma ~ sabzi (Mahmud Koshg’ariy arg’ular sabzini «kizri», o’g’uzlar «kashur», «gashir» deydilar deb yozadi) kabi o’simlik turlari izohi ham keltirilgan.
Ammo ba'zi bir o’simlik nomlarining izohida chalkashlik borga o’xshaydi. Masalan, so’kso’k nima uchundir «yulg’un daraxti» deb izohlangan. Aslida so’kso’k yulg’un emas. Birinchidan, «Devon»da yulg’un so’zi ham bor. Ikkinchidan, qavs ichida «yaxshi yonadigan yog’och»
deb izoh berilgan. Demak, so’kso’k — saksovul Navoiyda harn so’kso’k so’zi saksovul ma'nosida uchraydi. Xorazmda saksovulni hozir ham so’kso’k deyishadi, Qorako'1 tumanida So’kso’k degan qishloq bo’lgan.