Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

7.  Neolit  davridagi  diniy  tasavvurlar.  Neolit  revolyusiyasi  odamlarning  turmushini,
ularning  ta’sir  etadigan  barcha  sohalarni  tubdan  o’zgartirdi. Odam  o’simliklarni  o’stirish, ozuqa
zahiralarini  hosil  etishni  asta-sekin  o’rgandi.  Va  bu  odamni  o’troq  hayot  kechirishga  majbur  etdi.
qadim hayvonlarni qo’lga o’rgatgan hamda ular berayotgan mahsulotdan foydalanishni o’rgandi. Bu
nafaqat go’sht, balki sut va teridir. Ovqat pishirish bilan tanishishi hamda idishlar yasash odamga
yangi  muhim  materiallarni  uzgartirishga  majbur  etdi. Odam, ovqat  va  ichimliklar  saqlash  uchun
mo’ljallangan  idishlar,  uy  qurish  uchun  foydalanadigan  loyni  tayyorlashga  o’rgandi.  Neolit  davri
yuqori poleolitdan keskin farq qiladi. Shu jumladan, tosh buyumlarni silliqlash va sayqal berish - bu
esa muhim farq va shu farq davrga nom berdi (Neolit - yangi tosh davri, yangi tosh ishlash yangi
usullar davri).
Neolit davri dehqonlarga yangi ishlab chiqarish imkonini berdi. Dehqonlar zich va ko’pchilik
guruhlar  bilan  o’rnashardi.  Dushmandan  hamda  yovvoyi  hayvonlardan  himoyalangan  qishloqlar
kengayib, atroflarida kichik qishloqchalar o’rnashar edi. Tinchlik va ovqat bilan ta’minlash, tug’ilish
va  bolalarni  tirik  qolishi  va  o’sishiga  imkon  berar  edi.  Aholining  keskin  ko’payishi  yangi  erlarni
o’zlashtirishga, hayot tarzini o’zgarishi diniy tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi.
Dehqonchilikning ehtiyojlari hosilni uzoq vaqt sabrsizlik bilan kutish kerakligi, hamda aniq
vaqtni  hisoblash  muhimligi,   er  fasllarining  sikllarini  bilish  -  bularning  hammasi  dehqon
qabilalarining osmonu erga, quyoshu oyga, yomg’iru shamolga yangi qiziqishini paydo bo’lishiga
sabab bo’ldi. Bu degani qudratli ruhlarga bog’liqlik sezilarli va ko’zga tashlanadigan bo’lib qoldi.
Iltijo  va  qurbonlik  ularga  atala  boshlandi.  Ammo  tabiiy  imkoniyatlar  to’g’risidagi  tasavvurlar
keskin  o’zgardi.  Natijada  qadimgi  ruhlar  -animistik  sig’inish  ob’ekti  asta-sekin  o’ta  qudratli
xudolarga  aylandilar.  Ular  uchun  mehrob  hamda  cherkovlar  tashkil  etilardi  va  ularda  kecha  va
kunduz,  dehqonlar  jamoasidan  maxsus  ajratilgan  mutaxassis  xizmatkorlar  -  kelajakdagi  kohinlar
xizmat  qilardi.  Qadimgi  totemistik  tasavvurlar  ham  o’zgardi,  dehqonlarni  hayoti  ov  natijasiga
bog’liq bo’lmagan holda, hayvonlarni qadrlay boshladi, ammo hayvonlar va totemistik tasavvurlar
avlodlar  xotirasida  saqlanib  qolavergan.  Bu  esa  zoomorfik  tashqi  qiyofani  biron-bir  sig’inilgan
xudoda aks etishiga olib keldi. Aksar xudolarning ko’rinishi hayvon, qush, baliqlarning yo boshi, yo
tanasi  shaklida  bo’lar  edi.  Bu  mifologik  qahramonlarning  yuqorida  aytib  o’tilgan  xudoga
qarindoshligi saqlanib qolgan.
Fetishizmning  sokin  xarakteri  o’zgardi,   xudolarning  qudratli  butlari,  mehroblar  yoki
cherkovlar yoniga o’rnatilgan yirik haykallar shakliga aylandi.
Ba’zan  butlar  o’rniga  ramziy  haykalchalar,  turli  shakldagi  toshlar  guruhi  foydalanildi.
Fetishizmning rivojlanishida bu haykal va qurilmalar ibodatxonalarning ramzi bo’lib xizmat qildi.
Afsun  ham  o’zgardi.  Afsungarlarning  dushmanlarga  ziyon  etkazish  va  omadli  ov  bilan
ta’minlash,  ruhlar  yordamida  o’z  maqsadiga  etishishning  ibtidoiy  usullari  o’rniga  yangi,  puxta
30

o’ylangan  ilohlar  bilan  aloqa  marosimlari,  boshqa  diniy  marosimlar,  ibodat  va  qurbonlik  qilish

tartiblari  yuzaga  keldi.  Bular  asosida  qadimgi  afsunlar  yotar  edi.  Ammo  bir  qancha  yangiliklar
yuzaga keldi. Bunday yangiliklardan biri - fol va bashorat edi. Bular afsunga yaqin bo’lgan, hamda
unga  asoslangan  afsun  prinsiplari  va  usullari  edi.  Ammo  uning  maqsadi  boshqa  edi:  bu  istakni
amalga oshirish emas, balki uni bilishdir. Folbinlikning ilk shakllari nealit davridan ilgari ham amal
qilardi. Ammo tizim sifatida nealit davrida yakunlandi. Neolit davridagi dehqonlar qudratli tangridan
qo’rqqan holda uning yaxshi niyat munosabatlariga juda qiziqar edi. Buning uchun (qurbonlik) tabiat
kuchlari ilohlariga yoki ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ularning hayolida keltirilgan
qurbonliklar  hamda  ilohiylashtirishga  ibodat  qilishlari  ularga  yordam  keltiradi  va  iltimosini  rad
etmaydi.  Ammo  buni  qanday  bilish  mumkin?  Mana  shu  yerda  barcha  usul  va  prinsiplari  bilan  fol
ochish yordamga kelar edi. Har bir shamanga munsub bo’lgan ibtidoiy afsun marosimlaridan farqli
o’laroq, folbinlik yuqori saviyali madaniyatni talab etardi. Marosimlarni olib boruvchi folbin kiyim
shartli  belgilar  tizimiga  rioya  qilishi  shart  edi.  Bu  shartli  belgilar  ilohini  qoniqtirganligini  hamda
ularning  iltijolariga  aniq  javob  berishga  tayyorligini  anglatardi.  Belgilar  tizimi  har  xil  -  elementar
qur’a tashlashdan to murakkab chiziq, yorug’ nuqta va chiziqlarni qo’shilishigacha bo’lar edi.