Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

1. Totemizm. Totem so’zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida «uning
urug’i» ma’nosini anglatadi. Uning mohiyati «odamlarning hayvonot yoki o’simlikning muayyan
turlariga qarindoshlik aloqalari bor», deb e’tiqod qilishdir. Ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda
asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o’simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga
kelgan  qabilaning  diniy  tasavvurlarining  asosiy  shakllaridan  biriga  aylangan  bo’lishi  mumkin.
Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon yoki o’simlikdan kelib
chiqqan  deb  bilar  edilar.  Ammo  bunday  totemlar  va  odamlar  orasidagi  aloqalar  uzoq  o’tmishga
tegishlidir  va  bilvosita  ularning  mavjud  bo’lganligini  faqatgina  qadimgi  rivoyatlar  tasdiqlaydi.
Masalan, hozirgi davrgacha Avstraliya Aborigenlari orasida saqlanib qolgan afsonalardan ularning
tasavvurlarini bilib olish mumkin.
Urug’dosh  jamiyatning  shakllanishi  jarayonida  totemizm  muhim  rol  o’ynadi.  Ayniqsa,  ular
qarindosh  guruhlarning  boshqalardan  ajralishiga  sabab  bo’ldi.  «O’zimizniki»,  ya’ni  bir  totemga
tegishli  degan  aniq  taassurot  paydo  bo’ldi.  Totemizm  ta’sirida  paydo  bo’lgan  urf-odatlar  va
normalar  asrlar  davomida  qat’iy  ravishda  qo’llanildi.  Bu  totemga  xos  bo’lmagan  begonalar  bu
jamoa urf-odati va normalaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli totemistik
ko’rinishlarni evolyusion xarakteriga ham ta’sir ko’rsatdi. Vaqt o’tishi bilan qarindoshlik tizimining
mustahkamlanib  borishi  jarayonida  birinchi  darajali  totem  tartibi  haqida  tasavvur  ilgari  surildi.
Zooantropofomorf ko’rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida
oilaviy munosabatlar haqida, ya’ni odam vafot etgach uning o’z totemiga aylanishi yoki aksincha -
totemdan qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo’ldi. Birinchi tomondan buning
hammasi o’tgan ota-bobolar ruhlarining kuchayishiga va ilohiy kuchlarga ishonchni oshishiga olib
kelgan  bo’lsa,  ikkinchi  tomondan  totemga  bo’lgan  munosabatlarni  o’zgarishiga,  totemni  ozuqa
sifatida  iste’mol  qilishni  taqiqlanishiga  olib  keldi.  Tabu  -  ta’qiqlash  tizimi  paydo  bo’ldi.  Ulardan
eng  muhimi  totemni  ovqat  sifatida  is’temol  qilishni  taqiqlash  edi.  Faqatgina  ba’zi  diniy
marosimlarda  ruhoniylar  yoki  qabila  boshliqlariga  totemni  eyish  ruxsat  etilardi.  Shunday  qilib,
totemizm urug’chilik jamoasi - ijtimoiy jamoalarning eng birinchisida diniy ko’rinishlarning tarixiy
asosi bo’lib qoldi.
27

Insoniyat  rivojlanishining  dastlabki  bosqichlarida  totemizmning  asosiy  vazifalari  -  birinchi

ma’ruzada  aytib  o’tilganidek  birlashtiruvchilik,  tartibga  soluvchilik  edi.  Totemizm  diniy
shakllarning  dastlabkisi  bo’lishiga  qaramasdan,  hozirda  ham  ko’plab  xalqlarning  urf-odatlarida,
e’tiqodlarida  uning  unsurlari  saqlanib  qolgan  (Masalan,  Hindistonda  sigir,  Avstraliyada  kenguru,
Qirg’izlarda oq bug’u afsonaviy baxt keltiruvchi hayvon sifatida ulug’lanadi).