Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Botqoqliklarning daryolar suv rejimiga ta’siri
Botqoqliklarning daryo oqimiga va uning yil davomida taqsimlanishiga ta’siri birinchi navbatda ularning turlari, geografik o’rni va iqlim sharoiti bilan aniqlanadi.
Daryo havzasida pastqamliklardagi, ya’ni yevtrof botqoqliklarning bo’lishi ularning oqimini kamaytiradi. Buning sababini botqoqlikda mavjud bo’lgan suvning katta qismining bug’lanishga va transpiratsiyaga sarflanishi bilan tushuntirish mumkin. Bu holat namlanish barqaror bo’lmagan va yetishmaydigan hududlarda, ayniqsa, sezilarli bo’ladi.
Do’ngliklardagi, ya’ni oligotrof botqoqliklarda bahorda yuza oqim kuzatilmaydi, erigan qor suvlari to’laligicha botqoqlikka shimiladi. Shu tufayli bahorda ulardan oqib chiqadigan jilg’alarda suv sathi keskin ko’tarilib, ularning suvliligi ortadi. Bu jarayon botqoqlikda to’plangan erkin suvlar zahirasi tugaguncha davom etadi. Demak, bunday botqoqliklar daryolarning mejen davridagi oqimini ko’paytirmaydi.
Yuqorida qayd etilganlardan ko’rinib turibdiki, botqoqlik daryo oqimiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Boqoqliklar namlik yetarli va ortiqcha bo’lgan hududlarda daryolarning o’rtacha ko’p yillik oqimiga deyarli ta’sir etmaydi. Biroq, ularning maksimal oqimini kamaytiradi, minimal oqimini esa, aksincha, qisman ko’paytiradi.
Yirik botqoqlik massivlarida ulardagi erkin suvlarning to’planishidan hosil bo’lgan ko’llar ham uchraydi. Bu ko’llar ma’lum darajada daryo oqimini boshqarib turadi.
O’rta Osiyoda botqoqliklarning taqsimlanishi
O’rta Osiyoda botqoqlik asosan daryolar vodiylarida, ularning konus yoyilmalarining tevarak-atroflarida va pastqam joylarda uchraydi. Ko’pchilik hollarda, ayniqsa, tekisliklarda ko’llar bilan botqoqliklarni bir-biridan ajratish ancha murakkab. Buning sababi shundan iboratki, yilning ma’lum davrlarida, to’yinish sharoitiga bog’liq holda, ayrim ko’llar botqoqliklarga va, aksincha, botqoqliklar ko’llarga aylanib turadi.
O’rta Osiyo botqoqliklaridagi o’simliklar asosan qo’g’a, qamishdan iborat. Torf qatlamlari kamdan kam botqoqiklarda uchraydi va ular juda yupqa.
Tekisliklarda sho’r bosgan botqoqliklar ko’p uchraydi. Ular asosan pastqam joylarda, ayniqsa, sho’r ko’llarda, qadimiy daryo vodiylarida va ko’llarning sohillarida tarqalgan. Sho’r bosgan botqoqliklarning suv rejimi ancha murakkabdir. Ular sho’r ko’llarning qurib borishi natijasida hosil bo’ladi. Umuman olganda O’rta Osiyo botqoqliklari yaxshi o’rganilmagan.