Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Yer osti suvlarining tabiiy jarayonlarga ta’siri
Yer sirtining yer osti suvlari yuzaga chiqqan ayrim qismlarida, ayniqsa yonbag’irlarda o’ziga xos tabiiy geografik hodisalar kuzatiladi. Bularga tog’ ko’chkilari, surilmalarining hosil bo’lishi, karst va suffoziya hodisalari va botqoqliklarni misol qilib keltirish mumkin.
Ko’chkilar ketishi yer osti suvlarining bevosita qatnashuvida ro’y beradi. Ular tog’larda, daryo vodiylarida, jarliklarda, dengiz qirg’oqlarida, tabiiy chuqurliklarda, ko’llar va suv omborlari qirg’oqlarida vujudga keladi. Ko’chki ketishiga sabab suv o’tkazmaydigan qatlamning qiya joylashishidir. Yer osti suvlari o’zi bilan kichik zarrachalarni oqizib tusha boshlaydi, natijada yuqori va pastki qatlamlar orasidagi tortishish kuchini kamaytiradi. Buning oqibatida tog’ jinslarining bir yoki bir necha qatlami umumiy massadan uziladi (yoriq hosil bo’ladi) va pastga surilib tushadi.
Karst hodisalari tez eruvchi tog’ jinslari-ohaktosh, gips, dolomitlar uchraydigan hududlarda kuzatiladi. Ularning erishi tufayli tog’ jinslari orasida yoriqlar, bo’shliqlar va yirik g’orlar vujudga keladi. Karst oblastlarida daryo tarmoqlari kam rivojlangan bo’ladi. Chunki yoqqan yog’in tez shimilib, yer sirtida oqim hosil bo’lmaydi.
Karst hududlaridagi daryolarning suvi daryo uzunligi bo’yicha kamayib yoki birdan ko’payib turishi mumkin. Ba’zan suv yer ostiga o’tib, yer osti oqimini hosil qiladi. Karst daryolari Kavkazda (Shaara, Cheshura), /arbiy Gruziya va Uralda uchraydi. Yer osti ko’llari ham karst hodisasi tufayli vujudga keladi.
Yer osti suvlari oqimining tog’ jinslari va tuproq qoplamidagi mayda zarrachalarni yuvib, o’zi bilan olib ketishi jarayoni suffoziya deb ataladi. Suffoziya jarayoni natijasida zarrachalarning o’rnida dastlab yirik g’ovaklar, so’ng bo’shliqlar paydo bo’ladi. Bunday hodisa lyossli tekisliklarda (Ukraina, G’arbiy Sibir) va O’rta Osiyoda Toshkent vohasida (Ohangaron-Chirchiq, Chirchiq-Kalas suvayirg’ichlarida) ham uchraydi.