Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

O’rta Osiyo ko’llari va suv omborlarini o’rganish
Suv hayot bilan tenglashtiriladigan o’lkamizdagi ko’llar, da­ryolar, soylar, buloqlar va hattoki uning baland tog’laridagi do­imiy qorliklari va muzliklari to’g’risidagi bilimlar asrlar davo­mida xalq xotirasida, tarixiy-arxeologik yodgorliklarda, yozma manbalarda to’planib kelgan. Afsuski, yurtimiz suv havzalariga, shu jumladan ko’llarga tegishli bo’lgan ilk yozma manbalar qadimgi grek olimlari asarlaridagina saqlanib qolgan. Masalan, Gerodot (eramizdan oldingi 490-425 yillar) Kaspiy dengizi haqida, uning berk havza ekanligini yozib qoldirgan bo’lsa, Strabon (63 - yil eski era-20-yil yangi era) mashhur "Geografiya" asarida Oksus (Amudaryo) quyi oqimida ikki tarmoqqa bo’linishini, biri shimol­ga-dengizga (Orolga), ikkinchisi esa Kaspiyga quyilishini yozib qoldirgan. Shu fikr nisbatan keyinroq yashagan Ptolemey (yangi era­ning II asri) da ham takrorlanadi.
1936 yili Davlat gidrologiya instituti (GGI) ning Toshkent filiali xodimlari o’sha davr uchun xos bo’lgan suv kadastrini tuzdi va natijada O’rta Osiyo ko’llarining yangi katologi yaratildi. Unda ko’llarning soni (2400 ta ko’l hisobga olingan) va suv yuzasi may­doni aniqlangan edi.
1958 yili "O’rta Osiyo gidrografiyasi" va "O’rta Osiyo" monog­rafiyalari nashr etildi. Mazkur asarlarda ko’llarning kelib chiqishi, soni va maydonlari tavsiflangan. "O’rta Osiyo" monografi­yasi 1968 yili yana qaytadan nashr qilindi va unda "Ko’llar" maxsus bo’lim sifatida yoritildi. 1967 yilda "ResursO’ poverxnostnO’x vod" ma’lumotnomasi chop etildi. Bu to’plamda o’lkamizdagi ko’llarning hududlar bo’ylab joylashishi va ko’llar suv yuzasi maydoni, soni haqida yangi ma’lumotlar keltirildi.
60-yillardan O’rta Osiyo ko’llarini o’rganish yanada kengroq ri­vojlanib, unda Boshgidromet (A.M.Nikitin, V.N.Reyzvix), O’zR FA (M.A.Nosirov) olimlarining xizmatlari katta bo’ldi. Ular 1963-1964 va 1972-1980 yillar davomida Amudaryo delütasidagi ko’llarni tekshirishni amalga oshirdilar. Sirdaryo va Arnasoy cho’kma­laridagi ko’llar 1967-1968 va 1973-1982 yillarda tekshirildi. 1976-1977 yillarda O’rta Osiyodagi oqava suvlardan to’yinadigan eng katta ko’llardan biri Sariqamish ko’lida, 1981-1982 yillarda esa Qashqadaryo va Zarafshon daryosining quyi oqimidagi ko’llarda tadqiqot ishlari olib borildi va ular natijasida Turkiston ko’llari haqida yirik ilmiy asarlar yaratildi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach ko’llar va suv omborla­rini o’rganishga alohida e’tibor berilmoqda, ayni paytda bu sohada maxsus reja asosida ilmiy-tadqiqot ishlari yo’lga qo’yildi. Bu ishlarni amalga oshirishda O’zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Boshgidromet tasarrufidagi O’rta Osiyo gidrometeorologiya ilmiy - tadqiqot instituti (O’OGMITI)ning "Ko’llar va suv omborlari" labo­ratoriyasi ilmiy xodimlarining xizmatlari katta bo’lmoqda.
Oxirgi yillarda esa O’rta Osiyo ko’llari va suv omborlari suv zahiralari dinamikasini o’rganishda erning sun’iy yo’ldoshlaridan olingan ma’lumotlardan kengroq foydalanilmoqda. Bu holat ko’llar va suv omborlarining gidrologik rejimidagi salbiy o’zgarishlarni tezda hisobga olishga va natijada ular bilan bog’liq bo’lgan turli tabiiy ofatlarning oldini olishga imkon beradi.