Маъруза o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Kondensatsiya usullari. Molekulyar yoki ion o’lchamligidagi zarrachalarni Van-der-Vaals tortilish kuchi xisobiga kolloid o’lchamligigacha yiriklashggirish usuli kondensatsion usul deyiladi. Ushbu usulga muvofik kolloid sistema xosil bo’lishi uchun asosiy shart, eritma o’ta to’yingan bo’lib, yangidan xosil bo’layotgan dispers faza zarrachalari ayni dispersion muxitda erimasligi lozim. O’ta to’yingan eritmada dastlab dispers fazaning mikrokristallari (zarodishlari] vujudga keladi. Ularning o’sishi davomida earrachalar kolloid o’lchamligigacha yiriklashadi, shu mexanizm bo’yicha kolloid sistemalar 3 xil yo’l bilan tayyorlanishi mumkin:
a) fizik kondensatsiya
b) erituvchini almashtirish.
v) kimyoviy kondensatsiya
Fizik kondensatsiya usuli bilan dispersion muxitga qattiq jism buqini yuborib, uni suyuq xavoda sovutish bilan kondensatsiyalab kolloid siste­ma xosil qilinadi. Bu usulni rus olimlari A.I.Shalnikov va S.3. Roginskiylar ishlab chiqishgan. Bu usulda juda ko’p metall (Ng, Sd,K, Rb, Ss, Na) va metalloidlar (Se, S, R) ning gidrozollari va organozollari olinadi.
A sbobning “a” qismiga buqlanuvchi qattik modda (masalan, natriy), “b” qismiga dispersion muxit (masalan, ben­zol), “v” qismiga suyuq xavo solinadi. Asbobning a va b kismlari kizdirilganda Na va benzol buqlanib, suyuq xavo solingan v idish sirtida kondensatlanadi. Suyuq xavo olib ko’yilgach, kondensatlanish natijasida xosil bo’lgan kolloid eritma asbobning g kismiga yiqiladi.
3-rasm. Shalnikov va Roginskiy usulida kolloid eritma taiyorlanadigan asbobning sxemasi.

Erituvchini almashtirish usulida ko’p miqdordagi erituvchiga unda qiyin eriydigan moddaning molekullar eritmasidan oz mikdorda qo’shilsa, erigan moddaning molekulalari kondensatlanib, kolloid zarracha o’lchamligigacha yiriklashadi va ayni dispersion muxitda kolloid sistema xosil qiladi. Shu usulda selen, fosfor, palmetin kislotasi, gummigut, mastikalarning barqaror zollarini tayyorlash mumkin. Masalan: osh tuzining spirtdagi eritmasidan efirga tomchilatib qo’yilsa, osh tuzining eterozoli xosil bo’ladi. Agar suvga kanifol yoki oltingugurtning spirtdagi eritmasidan juda oz mikdorda qo’yilsa, oltingugurt yoki kanifolning gidrozoli xosil bo’ladi.
Kimyoviy kondensatsiya usulida kolloid sistema olinishi kimyoviy reaktsiyalar yordamida qiyin eruvchan modda xosil bo’lishiga asoslangandir Kimyoviy kondensatsiya usu­lida kolloid sistemalar olishda qo’yidagi ikki shart bajarilishi kerak:
1. Reaktsiya uchun olingan chin eritmaning kontsentratsiyasi juda kichik bo’lishi kerak;
2. Reaktsiyaga kirishayotgan elektrolitlarning birortasi or­tiqcha mikdorda bo’lishi lozim. Shu ortikcha mikdori stabilizator vazifasini bajaradi. Ayrim reaktsiyalarda stabilizator reaktsiya davomida xosil bo’lishi mumkin.
Kolloid sistemalar ushbu usulga ko’ra oksidlanish, qaytarilish, gidroliz, almashinish reaktsiyalari asosida olinishi mumkin:
1. Oksidlanish reaktsiyasi asosida sulfid kislotasi (vodo­rod sulfidning eritmasi) xavodagi kislorod bilan oksidlanib oltingugurt gidrozolini xosil qiladi:
N₂S12O₂[S]H₂O
Oltingugurt gidrozoli shuningdek metallar sulfidlaridan yoki giposulfitdan eritmada oksidlanish reaktsiyasi asosida olinishi mumkin:
3Na₂S₂O₃H₂SO₄[S]3Na₂SO₄H₂O
2. Qaytarilish reaktsiyasi asosida ko’pchilik metallar Au, Ag, Rt, Rd, Os, Ng, Vi, Su va ba’zibir metalloidlar - R, Te, Se ning zollari olinishi mumkin:
2NAu S1₄  ZN₂O₂  2[Au]  8NS1  ZO₂
Qaytaruvchi sifatida formalin, gidrazin, tannin, fenilgidrazin, alkaloidlar qo’llanilishi mumkin.
3. Gidroliz reaktsiyasi asosida zolni Krekke va Grem usullari yordami bilan olinadi.
Krekke usuli: qaynoq suvga oz miqdorda FeS1₃ning suyultirilgan eritmasidan qo’shilsa qo’nqir tusli temir III gidroksidi zoli xosil bo’ladi:
FeS1₃ ZH₂O  [Fe(ON)₃] 3NS1
Reaktsiya oxiriga borishi uchun reaktsion aralashmadan xlo­rid kislotani dializ yo’li bilan chiqarib turish lozim.
Grem usuli: temir xlorid tuzining kontsentrlangan eritmasiga ammoniy karbonat tuzining to’yingan eritmasi­dan tomchilatib qo’yilsa, to’q qo’nqir tusli barqaror zol xosil bo’ladi:
Fe₂(SO₃)₃  bN₂O  2[Fe(ON)₃]  ZN₂SO₃
4. Almashinish reaktsiyasi kolloid sistema olishda kimyoviy kondensatsiyaning keng tarkalgan usulidir:
AgNO₃  KJ [AgJ]  KNO₃ kumush yodid zoli
2N₃AsO₃  ZN₂S  [As₂S₃]  N₂O mishyak Sh-sulfid gidrozoli
Na₂SiO₃  N₂ S0₄  [N₂ SiO₃]  Na₂SO₄ kremniy kislotasining gidrozoli
4FeS1₃ K₄[Fe(SN)₆] Fe₄[Fe(SN)₆]₃  12KS1 berlin lazuri zoli.