Ma’ruza matnlari

 
Noto‘liq  ziddiyat.  Noto‘liq  (privativ)  ziddiyatda  qarshilanuvchi 
a’zolardan  birida  ziddiyat  belgisi  to‘liq  va  aniq,  boshqasida  esa  noaniq 
namoyon bo‘ladi. Masalan, [bola] va [o‘g‘il] leksemalarini olaylik. Ular “erkak 
jinsli”  deb  atalgan  ziddiyat  belgisiga  ikki  xil  munosabat  bildiradi.  Bu  belgi 
[o‘g‘il]  leksemasi  ma’no  tarkibida  aniq  berilgan,  shu  boisdan  uning  ushbu 
belgiga  munosabati  aniq  yoki  “belgilangan”  deyiladi  va  shartli  ravishda  (+) 
belgisi  bilan  beriladi.  [bola]  leksemasida  esa  jins  belgisi  aniq  emas.  Chunki 
uning  ma’no  tarkibida  “er”  yoki  “ayol”  (ya’ni  jins)  semasi  yo‘q.  Boshqacha 
aytganda, bolaso‘zi o‘g‘ilni ham, qizni ham ifodalashi mumkin. Shuning uchun 
bu  leksemaning  ziddiyat  ko‘rsatkichiga  ishorasi  “belgilanmagan”  (noma’lum, 
noaniq, majhul) deyiladi va shartli ravishda (+/–) yoki (0) (nol) belgisi bilan 
qayd etiladi(10-jadval):  
10-jadval 
“erkak” 
o‘g‘il (+) 
bola (0) 
 
Bu  ziddiyatdagi  aniq  belgili  a’zo  kuchli  a’zo,  noaniq  belgili  a’zo 
esakuchsiz a’zo ham deyiladi. 
Noto‘liq  ziddiyat  tilning  barcha  sathida  amal  qiluvchi  muhim 
qonuniyatdir.  Masalan,  morfologiyada  leksemalarni  umumiy  grammatik 
ma’nosiga ko‘ra mustaqil va nomustaqil leksemaga bo‘lish privativlik asosida 
amalga  oshiriladi.  Bunda  “lug‘aviy  ma’no  ifodalay  olmaslik”  noto‘liq 
ziddiyatning belgisi, ziddiyatda mustaqil leksema belgilanmagan, kuchsiz a’zo 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
48 
bo‘lsa,  nomustaqil  leksema  belgili,  kuchli  a’zo  sifatida  namoyon  bo‘ladi  (11-
jadval): 
11-jadval