Ma’ruza matnlari

2.  Leksik-semantik  sath  va  uning  birligi  haqida.  Lisonning  shakl  va 
denonativ  ma’no  yaxlitligidan  iborat  birligini  qamrab  oluvchi  sathi  turlicha 
nomlanadi: leksik sath, leksik-semantik sath, leksik-frazeologik sath va h. 
Leksik  sath  birligi  tilshunoslikda  leksema  deyiladi.  Leksema  – 
tilshunoslikning  eng  muhim  va  markaziy  tushunchalaridan  biri.  Biroq  uning 
mazmun  va  chegarasi  hozirgacha  aniq  belgilangan  emas.  Masalan,  o‘zbek 
tilshunosligida  leksema  va  so‘z  atamasining  hozirgacha  yonma-yon 
qo‘llanayotganligi,  leksemani  morfemaning  bir  ko‘rinishi  sifatida  qarash 
kabilar shular jumlasidan. Ulardan biri, ya’ni leksemaning lisoniy birlik bo‘la 
olish-olmasligi  masalasini  olaylik.  Ko‘p  tilshunoslar  lisoniy  birliklarni 
sanashganda,  fonema,  morfema  va  qolip  bilan  cheklanib,  leksemani  tilning 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
83 
alohida  qurilish  birligi  sifatida  tan  olishmaydi  va  uni  morfemaning  bir 
ko‘rinishi  sifatida  qarashadi.  “Leksemamorfemaning  jamiyat  a’zolari uchun 
tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan 
tashkil  topgan,  voqelikdagi  narsa,  belgi,  xususiyat  va  munosabatni 
shakllantiruvchi, nutqda grammatik morfemalarni o‘ziga biriktira oladigan bir 
turi”  degan  ta’rif  ham  bor  (H.Ne’matov,  R.Rasulov.  O‘zbek  tili  sistem 
leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1990.)  
Leksemani  morfema  orqali  ta’riflash  va  uni  morfemaning  bir  turi 
sifatida qarash, mantiqan, lisoniy qurilishda uning alohida, mustaqil o‘rni yo‘q 
deyishning o‘zi. Lekin har bir tilning izohli va tarjima lug‘atlari mavjudligining 
o‘zi  leksik  sathning  mustaqilligi  va  alohidaligini  ko‘rsatib  turadi.  Ammo 
yuqoridagi fikrlar ham asossiz emas. 
Tilshunoslar  Arastu  davridan  hozirgacha  leksema,  so‘z  ustida  bosh 
qotirib  kelishmoqda  va  bugungi  kunda  unga  yuzlab  ta’riflar  berilgan.  Hatto 
ayrim olimlar tomonidan o‘zbek tilshunosligi jahon tilshunosligida hal etilgan 
kesim  tushunchasini  qaytadan  ishlab  chiqish  zarurati  yo‘qligi,  faqat  uning 
o‘zbek  tilida  qanday  voqelanishini  ochish  lozimligi  haqidagi  fikrlar  ilgari 
surilganligi kabi leksemaga ham shunday qarashlar kuzatiladi. Biroq bugungi 
kunda  “o‘zbekcha  kesim”  tushunchasi  “oqlandi”  va  o‘z  ilmiy  talqinini  topdi. 
Demak, bundan metodologik omil sifatida foydalanib, uni umumiy va xususiy 
leksema nazariyasiga ham tatbiq qilish lozim. Bu bevosita o‘zbekcha leksema 
tushunchasini  yaratish,  bunda  o‘zbek  tilining  ichki  tabiatidan  kelib  chiqish 
zarurati mavjudligi bilan bog‘liq. 
Agglyutinativ  tillar,  jumladan,  o‘zbek  tilidagi  va  flektiv  tillar,  xususan, 
rus  va  arab  tillaridagi  o‘zaklar  keskin  farqlanadi.  Rus  va  arab  tillaridagi 
o‘zaklarni  lug‘atda  qo‘shimchadan  xoli  berib  bo‘lmaydi,  shu  jihati  bilan  ular 
morfemaga o‘xshaydi. O‘zbek tilida esa bunday emas. Dalil uchun ruscha [ч], 
[пись], arabcha  [qr’], [ktb] va o‘zbekcha [o‘qi], [yoz] o‘zaklarini qo‘llanish va 
ma’no  anglatish  xususiyatiga  ko‘ra  qiyoslash  yetarli.  Mustaqil  va  alohida 
ajratilgan holatda [ч] ning o‘zak ekanligini mutlaqo anglab bo‘lmaydi (читат, 
учеба,  учение),  biroq  mulohaza  yuritish  natijasidagina  [пис]  ning  пишу, 
письмо so‘zlari bilan aloqadorligi seziladi. Arabcha [ktb], [qr’] o‘zaklari haqida 
esa  bir  qarashda  ularning  o‘qish  va  u  bilan  aloqador  til  unsurlari  ekanligi, 
biroq  lug‘atdamustaqil  qo‘llana  olmasligi  xususiyatlarini  aytish  mumkin. 
O‘zbekcha  [o‘qi]  va  [yoz]  o‘zaklarini  sharhlashda  bu  til  egasi  qiyinchilik 
sezmaydi.  
Ko‘rinadiki,  o‘zbek  tilida  lisoniy  sath  birligi  sifatida  eng  kichik  ma’noli 
birlikning  ikki  alohida  turini  –  leksema  va  morfemani  qat’iy  chegaralash 
uchun yetarli asos mavjud. O‘zbek tilida leksema va morfema boshqa-boshqa 
hodisa.  Rus  va  arab  tillarida  leksema  –  morfemaning  bir  turi.  Demak,  turkiy 
tillarda  leksemani morfemaning  bir  turi  sifatida  emas,  balki  lisoniy  sathning 
morfemadan  yuqoriroqda  turgan  va  til  egasi  ongida  borliqdagi  ma’lum  bir 
voqelik bilan bevosita aloqada bo‘lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim.  

---

Ma’ruza matnlari.  
 
84 
Ma’lum  bo‘ladiki,  o‘zbek  tilida  lisoniy  birliklar  fonema,  morfema, 
leksema,  qolipdir.  Flektiv  tillarda  esa  lisoniy  birliklar  –  fonema,  morfema, 
leksema va qolipdir.  
Shunday  qilib,  “o‘zbekcha  leksema”  o‘zida  tayyorlik,  majburiylik, 
takrorlanuvchanlik,  ijtimoiylik  xususiyatlarini  mujassamlashtirgan,  shakl  va 
denotativ  ma’no  birligidan  iborat,  mustaqil  anglanish  va  qo‘llanish  tabiatiga 
ega bo‘lgan lisoniy birlikdir.  
Albatta,  ayrim  til  hodisalari  leksema  va  morfema  oralig‘ida  turganligi 
uchun  bu  ta’rifga  sig‘masligi  mumkin.  Bunday  oraliqhodisalar  tilda  ko‘p 
uchraydi. Bu til sistemasining uzluksizligi va uzviyligini ta’minlaydi.