Ma’ruza matni Toshkent – 2014 1-mavzu. Kirish. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari

Mikroorganizmlar xromosomasi. Haqiqiy mikroorganizmlarning yadrosida xromosomalar bo‘lib, ularda genlar joylashadi. Mikroorganizmlar xromosomasidagi genlar galoid to‘plamida bo‘ladi. Ko‘p hollarda mikroorganizmlarning yadrosidan tashqari mitoxondriya va suv o‘tlarining xloroplastlarida ham genlar bo‘lib, ular nazorat qiladigan belgilar bir tomonlama, sitoplazmatik usulda avloddan-avlodga beriladi. Yadrosi shakllanmagan mikroorganizmlarning xromosomasi doira shaklida bo‘lib, ular bitta, bir-biriga bog‘langan genlar sistemasini tashkil qiladi.
Plazmid. Bakteriya hujayrasida xalqasimon xromosomadan tashqari molekulyar og‘irligi 1·10⁸ daltondan ortiq bo‘lmagan DNK molekulasi uchraydi. Bu DNK bakteriya xromosomasiga borliq bo‘lmagan holda ko‘payishi va yangitdan hosil bo‘lgan bakteriya hujayralariga berilishi mumkin.
Bakteriya plazmidlari hujayrada ikki holatda: bakteriya xromosomasidan alohida va bakteriya xromosomasiga birikkan holda bo‘ladi. Bakteriya xromosomasiga birikkan plazmidlar zpisomalar deb yuritiladi.
Agar bakteriya plazmidi dokar hujayradan resipient hujayraga berilsa transmissibel, berilmasa transmissibel bo‘lmagan plazmid deyiladi. Demak, plazmidlarning nusxa ko‘chirish (replikatsiya), bakterial xromosomaga birikishi va turlicha miqdorda boshqa hujayralarga berilishi kabi uch funksiyasi mavjud. Bakteriya fenotipida namoyon bo‘ladigan belgilar qatoriga: donarlik (G‘ plazmid), og‘ir metall tuzlari va antnbiotiklarga chidamililik (R plazmid), kasallikni yuzaga chiqishi (Ent, Vir) va shu kabilar kiradi. Bakteriyalarning turli xil antibiotiklarga chidamli bo‘lishiga antibiotiklarni parchalovchi yoki ularning aktivligini kamaytiruvchi fermentlar ishlab chiqarishi, antibnotiklarni hujayraga kirish qobiliyatining yo‘qolishi, ularni bakteriya hujayralarida to‘planmasligi sababdir. Shuning uchun meditsinada, veterinariyada kasalliklarga qarshi antibiotiklar qo‘llanilganda yaxshi natija bermaydi. Plazmidlarning salbiy funksiyalaridan yana biri virulent bo‘lmagan bakteriyalarni virulent, ya’ni kasallik turdiruvchi bakteriyalarga aylantirib qo‘yishdir. Bunday hollar veterinariya, meditsina va fitopotologiyada muhim o‘rin egallaydi. Tabiatdan ajratib olingan bakteriyalarning 50 protsentidan ortig‘ida plazmidlar topilgan.