Ma’ruza matni 4-mavzu: Nutq madaniyati

Sonorlar
Sonor – lotincha so‘z bo‘lib, «ovoz», «jarang» degan ma'noni bildiradi. Sonorlarga tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq bo‘lgan tovushlar kiradi. Bular m, n, ng, l, r tovushlari bo‘lib, ushbu tovushlar nutqimizga jilo beruvchi, ohangdorlik hamda jarangni ta'minlashga xizmat qiladi.
Sonor tovushlarning paydo bo‘lish o‘rni va artikulyasion holatini ko‘rib chiqamiz:
M – jarangli undosh, hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra burun tovushi hisoblanadi. Talaffuz etganda lablar jipslashgan, tish qatorlari salgina ochiq, til erkin yotgan holda uchi pastki tishlarga yengilgina tegib turadi. Yumshoq tanglay erkin tushiriladi. Havo oqimi burun bo‘shlig‘i orqali chiqadi va lab-lab M tovushini hosil qiladi.
N tovushi talaffuzida esa til birmuncha faolroqdir, til uchi yuqori tish qatori tagiga tegib turadi. Yumshoq tanglay pastga tushiriladi. Havo oqimi burun bo‘shlig‘i orqali o‘tib, N tovushini hosil qiladi.
M, N tovushlariga berilgan mashqlarni bajarishda chiqayotgan tovush yengilgina burun va og‘iz (tishlar) atrofida jaranglab turishini ta'minlash zarur.
1-mashq. M, N tovushlari avval alohida artikulyasion holatiga ko‘ra talaffuz etiladi:
M-N, M-N, M-N, M-N...V
2-mashq. Talabaga ham tushunarli, ham qiziqarli bo‘lishi uchun m-n tovushlari ishtirokida ohang bilan (go‘yoki chaqaloqni qo‘lga olib, ikki tomonga tebratib uxlatayotgandek) bajarish mumkin.
3-mashq. Avval bo‘g‘in tarzida, so‘ng birikma usulida aytiladi:
mi-me-ma-mo-mo‘-mu.
Ni-ne-na-no-no‘-nu.
Mni-mne-mna-mna-mno‘-mnu.
4-mashq. Birikmalarda M va N tovushining qo‘shaloq va yakka tarzdagi talaffuzini taqqoslab talaffuz etish:
mimi-mimmi, meme-memme, mama-mamma, momo-mommo, mo‘mo‘-mo‘mmo‘, mumu-mumu.
Nini-ninni, nene-nenne, nana-nanna, nono-nonno, no‘no‘-no‘nno‘, nunu-nunnu.
5-mashq. Har bir birikmada M-N tovushlarini talaffuz etish:
mni-nmi, mne-nme, mna-nma, mno-nmo, mno‘-nmo‘, mnu-nmu.