Maruza mashg’ulotlari

Moddiy modellar asosan o‘rganilayotgan ob’ekt va jarayonni geometrik, fizik, dinamik yoki funksional xarakteristikalarini ifodalaydi. Masalan, ob’ektning kichiklashtirilgan maketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xil fizik, ximik va boshka xildagi maketlar bunga misol bula oladi. Bu modellar yordamida turli xil texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, ularni joylashtirish va foydalanish yo‘llari o‘rganiladi. Umuman olganda, moddiy modellar tajribaviy xarakterga ega bo‘lib, texnika fanlarida keng qo‘llaniladi.
Ammo moddiy modellashtirishdan iqtisodiy masalalarni yechish uchun foydalanishda ma’lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, xalq xo‘jaligini biror sohasini o‘rganish bilan butun iqtisodiy ob’ekt haqida xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Ko‘pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratish qiyin bo‘ladi va ko‘p xarajat talab etadi.

2-§.Matematik va axborotli modellashtirish. Matematik modelni qurish metodlari

Yechiladigan masalalarni o‘rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi, ya’ni uning asosiy o‘ziga xos xususiyatlari ajratiladi va ular o‘rtasida matematik munosabat o‘rnatiladi. Matematik model tuzilgach, ya’ni masala matematik ko‘rinishda ifodalangach, uni ma’lum matematik usullar bilan tahlil qilish mumkin. Matematik model tuzish bilan biz o‘rta maktab fizika kursida tanishganmiz. Bunda dastlab o‘rganilayotgan fizik hodisaning mohiyati, belgilari, ishlatilayotgan ko‘rsatkichlari, so‘zlar yordamida batafsil ifoda etiladi. Keyin fizik qonunlar asosida kerakli matematik tenglamalar keltirilib chiqariladi. Bu tenglamalar o‘rganilayotgan fizik jarayon, hodisalarning matematik modelidir.

Sifatli va sonli modellar. Bugungi kundagi fan va texnikaning vazifasi atrof-muhitning nazariy modelini qurishdan iborat bo'lib, unda noma'lum hodisalarni tushuntirib beradigan va bashorat qiladigan obektlar mavjud. Nazariy model sifatli yoki sonli bo'lishi mumkin. Hodisaning yuqori sifatli modeli tizimning xatti-harakatlarini tahlil qilish va, masalan, obektning hajmini kamaytirish bilan, ishlash tezligini oshirish, vaqt unimdorligini xisobga olish kabi sifat-tavsiflovchi usullar(modellar)dan matematik modellarga o'tishdir.
Tabiat va atrof muhitni o’rab turgan o'plab muammolarini hal qilish kosmik va vaqtni raqamlashtirishni, koordinata tizimining kontseptsiyasini joriy etishni, turli jismoniy, psixologik va boshqa o'lchov usullarini ishlab chiqishni va takomillashtirishni talab etadi. Buning natijasida algebraik va differensial tenglamalar tizimini ifodalovchi juda murakkab matematik modellar olingan. Hozirgi vaqtda tabiiy va boshqa hodisalarni o'rganishda sifat-tavsiflovchi usullar(modellar)ni emas, balki matematik nazariyani qurishni nazarda tutuvchi sonli modellardan kengroq foydalaniladi.