|
O'zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi
Boshqaruv har qanday jamiyatning ichki ehtiyojidir. Mehnat jarayoni va umuman
har qanday faoliyat jarayonini tashkil etish ehtiyoji boshqaruvni keltirib chiqaradi.
Boshqaruv - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan faoliyat hisoblanadi.
Jamiyat maxsus boshqaruv tizimisiz mavjud bo'la olmaydi. Jamiyat hayotidagi
tartib jamiyat nomidan ish yurituvchi maxsus davlat boshqaruv tizimi va mustaqil shaxs
hamda jamoalarning ijtimoiy o'z-o'zini boshqaruvi tizimi asosiga qurilgandir. Lekin
davlatgina jamiyatning yaxli boshqaruv tizimi bo'lib xizmat qila oladi. Davlat
boshqaruvining o'ziga xos tizimi shundaki, u davlat qonunlarining hamma fuqarolar
uchun majburiy bo'lgan kuchiga, jamiyatga va uning a'zolariga taalluqli bo'lgan
ommaviy hokimiyatga tayanadi. Davlat boshqaruvining samaradorligi uning hokimiyati
uyushqoqligi bilan kafolatlanadi. Ijtimoiy boshqaruv tizimida davlat asosiy bo'g'inni
tashkil etadi. Buni davlat tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruvni anglatgani uchun
«Davlat boshqaruvi» deb atash mumkin.
Davlat boshqaruv tizimi - ijro hokimiyatini amalga oshiruvchi idoralar tizimi,
ya'ni ijro etish va farmoyish berish faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tizimidan
iborat.
O'zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi tizimi quyidagilardan iborat:
- O'zbekiston Respublikasi Prezidenti – Davlat boshlig'i sifatida;
- O'zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarligidagi Vazirlar Mahkamasi –
respublika hukumati;
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
65
- O'zbekiston Respublikasi vazirliklari;
- O'zbekiston Respublikasi davlat qo'mitalari; O'zbekiston Respublikasi markaziy
davlat boshqaruvi idoralari va ularning joylardagi mahalliy organlari;
- viloyat, shahar, tuman hokimliklari hamda ularning bo'lim va boshqarmalari.
Davlat boshqaruvi tizimining yuqoridagi tarmoq va yo'nalishlari O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va har bir sohaga tegishli qonun hujjatlariga tayanib ish
ko'radilar.
Davlatning boshqaruv shaklini aniqlashda eng muhim belgilardan biri davlat
boshlig'ining huquqiy maqomi qandayligi, u davlat boshiga qanday yo'l bilan kelishi
hisoblanadi. Hozirgi dunyodagi mamlakatlar boshqaruv tizimi shakl jihatdan turlichadir.
Dunyo davlatchiligi taraqqiyotida boshqaruvning asosan ikki shakli – respublika va
monarxiya shakli keng tarqalgan.
Respublika xalq hokimiyati demakdir. Respublika tushunchasi huquqiy qadriyat
sifatida –davlat idoralari vakolatlarini aniq belgilab berishni, qonun chiqaruvchi va
ijroiya organlarning saylab qo'yilishini, ovoz beruvchilarning xohish-irodasi hisobga
olinishini bildiradi. Bu jihatlar Respublika tushunchasining ajralmas belgilaridir.
Respublika o'z navbatida Prezidentlik Respublikasi, Parlamentar Respublika va
aralash respublika shaklida bo'ladi. Prezidentlik Respublikaning Parlamentar
respublikadan farqi shundaki, prezident xalq tomonidan saylanadi, u davlat va ijro
hokimiyatning boshlig'i hisoblanadi, hukumat prezident tomonidan tuziladi va unga
hisobot beradi.
Parlamentar respublikada esa parlament, ya'ni Oliy vakillik, qonun chiqaruvchi
idora, prezidentni va hukumat tarkibini saylaydi. Parlament saylovlarida g'alaba qilgan
partiya rahbarlari hukumatni tuzadilar. Hukumat boshlig'I bosh vazir bo'lib, real
hokimiyat uning qo'lida bo'ladi. Parlament hukumat qarorlariga o'z ta'sirini ko'rsatadi.
Butun hukumat yoki uning ayrim a'zolarini iste'foga jo'natadi. Hukumat
par1ament oldida hisob beradi. Davlat boshqaruvining parlamentar respublika shakli
hozirgi davrda Olmoniya Federativ Respublikasi, Italiya, Hindiston, Avstriya, Polsha,
Ruminiya, Turkiya kabi mamlakatlarda o'rnatilgan.
Aralash respublikada prezidentlik va parlamentar respublikaning asosiy
xususiyatlari aralashgan holda o'z aksini topadi. Bunda prezident bevosita xalq
tomonidan ma'lum muddatga saylanadi. U bevosita hukumatga rahbarlik qilmaydi.
Hukumatni bosh vazir boshqaradi. Prezident Konstitutsiyaga binoan parlament yoki uni
quyi palatasini tarqatib yuborish huquqiga ega. Qonun bilan belgilangan muddat
o'tgandan so'ng, xalq tomonidan saylangan hokimiyat organlarining vakolati tugatiladi
va ularga qaytadan saylov o'tkaziladi. Aralash respublika shakli hozirgi davrda Fransiya
va Rossiya Federatsiyasi uchun xosdir .
Davlat boshqaruvining prezidentlik respublikasi shakli - davlat boshqaruvining
samarali shakli bo'lib, davlatni boshqarish san'ati nazariyoti va amaliyotining taraqqiyoti
natijasida tarixiy tajriba asosida tanlab olingan yo'llardan biri. Bu boshqaruv shaklida
davlatni boshqarishda Parlamentga nisbatan Prezidentning huquqlari ustuvorligi
ta'minlangan bo'ladi.
Prezidentlik respublikasi hozirgi kunda eng ko'p tarqalgan davlat boshqaruv
shakli hisoblanadi. 1995-yilgi ma'lumotga ko'ra BMTga a'zo 186 davlatdan 140 tasida
prezident lavozimi mavjud bo'lib, ularning aksariyati prezidentlik respublikasidir. Bular
AQSh, Argentina, Braziliya, Meksika, Gonduras, Zambiya, Urugvay va boshqalardir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
66
O'zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach, mamlakatda davlatni idora etishning
zamonaviy hamda samarali shakli - prezidentlik shakli tizimi qaror toptirildi. Ya'ni,
Do'stlaringiz bilan baham: |
