Ma’ruza Kimyo sanoati tehnologik jarayonlarini modellashtirishga misollar. Reja

Muvozanatlangan o’lchash

ko’prikning «a» cho’qqisida ikkiga bo’linadi (I1

ko’prigining prinsipial

va I3) va bunda R1 i R3

qarshiliklardagi

sxemasi

kuchlanishlar tushishi bir xil qiymatga ega

bo’ladi. Ya’ni,

I1R1 = I3R3

(8.10)

Bunda ko’prikning qolgan ikki yelkasidagi kuchlanishlar tushishi ham

bir-biriga teng bo’ladi, ya’ni,

I2R2 = It(Rt+2Rpr)

(8.11)

(1) tenglamani

(2) ga bo’lib:

I1 R1		I3R3
I R		I (R 2R		)	(8.12)
2 2		tt	пр

I0=0: bo’lganda I3=It va I1 =I2 bo’lishini hisobga olib (Kirxgof qonuniga asosan), matematik o’zgartirishlardan so’ng quyidagilarni olamiz,

R2R3=R1(Rt+2Rpr) (8.13)
SHunday qilib, ushbu tenglama o’lchash ko’prigining muvozanat xolati uchun mos keladi (muvozanat tenglamasi) va bunda, ko’prikning qarama-qarshi yelkalari qarshiliklarining ko’paytmasi bir-biriga tengdir. (8.13) tenglamadan matematik o’zgartirishlardan so’ng olish mumkin:

R 	R2		R 2R
					пр
t	R1	3
					(8.14)
			R2

Agar, ^R1 va Rpr – o’zgarmas kattalikligini hisobga olsak, unda ko’prikning muvozanat xolatida Rt ning xar bir qiymatiga R2 ning ma’lum qiymatlari to’g’ri keladi va uning shkalasi qarshilik yoki temperatura birliklarida graduirovka qilinishi mumkin.
Atrof muxit temperaturasining o’zgarishi bilan ulovchi simlar qarshiligi o’zgaradi va bu o’lchash aniqligiga ta’sir qiladi.
Ushbu xatolikni yo’qotish uchun qarshilik termometri ko’prik sxemasiga uch simlik ulash sxemasi bo’yicha ulanadi (rasm 8.11). Bunda ulovchi simlar ko’prikning ikki yondosh yelkalariga ulanadi, ya’ni, Rt+ Rpr va R3+ Rpr.

Rasm 8.11

Uch simli ulash

sxemasi

Uch simlik ulash sxemasi uchun muvozanat tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi,
R2(Rt+ Rpr)= R1( R3+ Rpr)
Tenglamadan ko’rinib turibdiki, ulovchi simlar qarshiliklarini (Rpr) o’zgarishi bir-birini kompensatsiyalaydi. Ayniqsa, R1 va R2 qarshiliklar teng bo’lganda (simmetrik ko’priklarda), Rpr o’zgarishi to’liq kompensatsiyalanadi.
Muvozanat ko’priklarining afzalligi, manba kuchlanishining kichik o’zgarishlari o’lchash aniqligiga ta’sir ko’rsatmaydi.
Muvozanat ko’priklari texnik (avtomatik), ko’chirib yuriladigan (nazorat) va namunali bo’ladi.
Avtomatik muvozanat o’lchash ko’priklari KSM-3. Ishlab chiqarishda temperaturani o’lchashda qarshilik termometrlari bilan ko’rsatuvchi va yozib boruvchi avtomatik muvozanat ko’priklari ishlatiladi (rasm 8.12).
Atrof muxit temperaturasining ta’sirini kamaytirish maqsadida qarshilik termometrlari ko’prik sxemasiga uch simli sxema bo’yicha ulanadi.
KSM-3 o’zgarmas qarshiliklar R1 va R2, Rr reoxordan, reaxorddan o’tayotgan tokni cheklashga mo’ljallangan Rsh shuntlovchi rezistordan, o’lchov asbobining pastki va yuqori chegaralarini o’zgartirishga mo’ljallangan

rezistorlardan Rp va R, hamda qarshilik termometri Rt lardan tashkil topgan. RInr, RIInr – rezistorlar ulovchi simlar qarshiligini graduirovka qiymatigacha yetkazish uchun mo’ljallangan.

Nolь galvanometr o’rniga avtomatik muvozanat

ko’priklarida o’lchash
diagonaliga elektron kuchaytirgich EK ulangan bo’ladi.
Avtomatik

ko’priklarning quyidagi

Rasm 8.12 Avtomatik muvozanat o’lchash ko’prigi KSM-3

turlari ishlab chiqariladi: KSM1, KPM1, KVM1 miniatyurali o’lchov asboblari;
KSM2 – kichik gabaritli ko’priklar; KSM3 – disk diagrammali avtomatik

ko’priklar; KSM4 – lenta diagrammali avtomatik ko’priklar.

5.Nurlanish pirometrlari. Bu o’lchov asboblarining ishlashi jismdan nurlanayotgan nur energiyasining uning temperaturasiga va fizik-kimyoviy xususiyatlariga bog’liq o’zgarishini o’lchashga asoslangan. Nurlanish pirometrlarining asosiy afzalligiga temperaturani o’lchash chegarasining kattaligi (100-50000S), hamda o’lchashning kontaktsizligi kiradi.
Isitilayotgan jism temperaturasining ortishi bilan, uning nurlanishi ortadi. Jism 5000S gacha ko’rinmaydigan katta to’lqin uzunligidagi infraqizil nurlarni, temperaturaning ortishi bilan avval ko’rinadigan kichik to’lqin uzunligidagi nurlarni, so’ngra, jism rangi o’zgarib oqarib boradi. Ya’ni, jism qizdirilganda, u avval to’q qizil rangda, so’ngra, qizil, to’q sariq, sariq va nixoyat, xar xil to’lqin uzunligidagi nurlardan tashkil topgan oq rangga ega bo’ladi.
Qizdirilayotgan jism temperaturasi ortishi bilan, monoxramatik nurlanish faolligi ortib boradi va shuning bilan birga, jismdan nurlanayotgan integral (to’liq) nur energiyasi ham ortadi. Qizdirilayotgan jismdagi bu ikki xususiyatdan foydalanib jism temperaturasini o’lchash mumkin.
SHunday qilib, qisman nurlanishli pirometrlar, hamda to’liq nurlanishli pirometrlar mavjud.

Nazorat savollari:

1. 
   Temperatura va temperatura shkalalari to’g’risida umumiy ma’lumot bering.
   

2. 
   Temperaturani o’lchash usullari xaqida aytib bering.
   
3. 
   Kengayish termometrlarini ishlashi nimaga asoslangan?
   
4. 
   Manometrik termometrlarni ishlashi nimaga asoslangan?
   
5. 
   Qarshilik termometrlarini ishlashi nimaga asoslangan?
   

6. 
   Qarshilik termometrlarini ishlashi nimaga asoslangan?
   
7. 
   Ko’prik chizmalari yordamida qarshilik termometri qarshiligini o’lchash.
   
8. 
   Elektron ko’priklarning ishlash printsipi.
   
9. 
   Termopara, ishlash printsipi nimpga asoslangan.
   

10. Potentsiometrik o’lchash usul .

11. Avtomatik potentsiometrlar.

12. Pirometrlar yordamida xaroratni o’lchash.