ma’ruza. Elektromagnit to’lqinlar 22. Elektromagnit to‘lqinlarning hosil bo‘lishi va tarqalish tezligi

betlar. 

1

 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson. 2014, ”. 627, 628, 629 631-

betlar. 

---

 

Radio  to’lqinlar  va  mikroto’lqinlar  elektronika  jihozlarni  ishlatgan  holda  laboratoriya 

sharoitida  ishlab  chiqarilishi  mumkin  (4.2-  rasm).  Yukori  chastotalik  to’lqinlarni  elektronik  yo’l 

bilan ishlab chiqarish juda ham qiyin. Bunday va shunga o’xshash EM to’lqinlar tabiiy jarayonlarda 

ishlab  chiqariladi,  masalan  atomlar,  molekulalar  va  yadro  emissiyasi.  EM  to’lqinlari  elektronlarni 

yoki  boshqa  zaryadlangan  zarrachalarni  tezlantirish  orqali  olinishi  ham  mumkin,  masalan  4.2- 

rasmdagi  antennadagi  elektronlar.  X-nurlar  juda  kichik  to’lqin  uzunligiga  ega  (va  juda  katta 

chastotaga ega) va ular tez-harakatlanadigan elektronlar metaldan  yasalgan mo’ljalni urganda juda 

tez  sekinlanishi  oqibatida  vujudga  keladi.  Xatto  oddiy  qizigan  lampochkadan  chiqadigan  ko’zga 

ko’rinadigan yorug’lik nuri bu issiq lampochka “sim” ichdan chiqayotgan elektronlar sabablidir.  

Biz  keyinchalik  EM  to’lqinlarni  har  xil  turlarini  uchratamiz.  Biroq,  shu  yerda  aytib  o’tish 

joizki, infraqizil radiatsiya (IR) (ko’zga ko’rinadigan yorug’lik nuri chastotasidan kichik chastotaga 

ega  EM  to’lqinlar)  quyoshni  isitish  ta’siriga  o’z  hissasini  qushadi.  Quyosh  nafaqat  ko’zga 

ko’rinadigan yorug’lik nuri, balki bir qancha IQ va UF (ultrafiolet) nurlarini ham chiqaradi

1

. 

Bizning  terimiz  molekulalari  infraqizil  chastotalarida  “tebranadi”,  shuni  oqibatida  ular  yutiladi  va 

bizni  isitadi.  Biz  insonlar  EM  to’lqinlarni  to’lqin  uzunligiga  qarab  turlicha  xis  etamiz:  bizning 

ko’zlarimiz  to‘lqin  uzunligi  4.0  x  10

-7

  m  va  7.5  x  10

-7

  m  (ko‘zga  ko’rinadigan  yorug’lik  nuri) 

orasidagi to’lqinlarni ilg’ay oladi, terimiz esa IQ to’lqin uzunligidan uzunlarini sezadi. Ko’plab EM 

to’lqin uzunliglarini to’g’ridan to’g’ri aniqlay olmaymiz

1

.   

Yoruglik va boshka elektromagnetik to’lqinlar 3·10

8

 m/s tezlik bilan harakatlanadi. 

Buni  million  marta  sekinrok  bo’lgan,  havoda  300m/s  tezlik  bilan  harakatlanadigan    tovush,  yoki 

yoruglikdan  10  million  marta  kichik  bo’lgan  odatiy  avtomobil  tezligi,  30  m/s  (100  km/soat,  60 

mil/soat) bilan solishtiring. EM to’lqinlari tovush to’lqinlaridan boshqacha tarzda katta farq qiladi: 

tovush to’lqinlari havo kabi o’rtacha harakat qiladi, va havo molekulalarining harakatini jalb qiladi. 

EM  to’lqinlar  xech  qanday  materiallarni  jalb  qilmaydi  –  faqatgina  maydonlar,  va  bo’sh  fazoda 

harakatlana oladi.  

Elektromagnetik  to’lqinlar  uzatish  liniyalari 

bo’ylab,  hamda  bo’sh  fazo  bo’ylab  ham  harakatlana 

oladi.    EYK  manbai  uzatish  liniyasiga  ulanganda,  ikki 

paralel  yoki  umumiy  o’qqa  ega  bo’lgan  kabel  bo’lsin 

(4.6- rasm), butun sim bo’ylab hamma nuqtalarida elektr 

maydon  paydo  bo’la  olmaydi.  Haqiqatda,  agar  simlar 

bo’shlik  yoki  xavo  bilan  ajratilgan  bo’lsa,  ko’rish 

mumkinki,  elektrik  signallar  butun  sim  bo’ylab  c=3·10

8

 

m/s  tezlik  bilan  harakatlanadi.  Misol  uchun,  siz  chiroq 

yondirgichni  bosganingizda,  chiroq  aslida  juda  kichik 

sekund vaqt kechroq yonadi. 

 

4.6-rasm 

Elektr  o’tkazuvchanligi 



  va  magnetik  o’tkazuvchanligi 

  bo’lgan  muhitda  agar  simlar  mavjud 

bo’lsa tenglamada berilgan tezlikka o’xshash bo’lmaydi, aksincha 

ko’rinishda bo’ladi

1

. 

                                                

1

 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson. 2014, ”. 627, 628, 629 631-

betlar. 

 

 

1

 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson. 2014, ”. 627, 628, 629 631-

betlar.