Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Predmetli harakat faoliyatining rivojlanishi.


3-muammoli savol

Bunda sizdan psixik rivojlanishning ilk bosqichlariga xos xususiyatlarni aniqlab, quyidagi jadvalda tegishli xususiyat va yosh bosqichining nomi kiritilgan satr bilan ustun kesishgan joyga belgi qo‘yishingiz, qolavrsa, ushbu yosh davrlarining o‘zaro qiyosiy tahlilini amalga oshirishingiz talab qilinadi.

№	Psixik rivojlanishning muayyan davriga xos xususiyatlar	Psixik rivojlanish davrlari
		CHaqaloqlik	Go‘daklik	Ilk bolalik
1	Bolada ko‘rgazmali-obrazli tafakkur shakllana boshlashi
2	Bolaning ko‘zguda o‘z aksini kattalar yordamisiz tanishni boshlashi
3	Bola tug‘ulganidayoq mavjud bo‘lgan sharsiz reflekslarning ko‘pchiligi yo‘qolib ketishi
4	Bolada turli jinsdagi kishilarga nisbatan har xil reaksiya kuzatila boshlanishi
5	Bolaning tovushlarni balandlik va tembr xususiyatlariga ko‘ra farqlay boshlashi
6	Bolaning atrofdagi odamlar nutqida diqqatni jamlay boshlashi
7	Bola nutqi rivojlanishida “so‘z-gap” bosqichining boshlanishi
8	Bolada hamdardlik qilishga xos ilk xatti-harakatlarning kuzatilishi
9	Bola yuzida shaklan tabassumga o‘xshash harakatlarning ilk bora kuzatilishi
10	Bolada muayyan narsa-buyumlar o‘ziga tegishli ekanini qayd etish xususiyati shakllanishi

Ilk bolalik davridagi bolalar suzlay boshlagan bulishiga qaramay, ular xali vaqt va fazo kabi murakkab tushunchalarni tugri idrok qila olmaydilar, chunki ularda xali turmush tajribasi yyk Bunday murak­kab tushunchalar kundalik xayot davomida sekin-asta xosil qilib bori­ladi.

Bir yoshgacha bulgan bolalarning diqqati nixoyatda beqaror va ixti­yorsiz bulsa, ikki yoshga tulgan bolalarning diqqatida yangi sifatlar yuzaga kela boshlaydi. Bola usib ulgaygan sari uning diqqati barqarorroq bula boshlaydi. Diqqatning ozmi-kypmi barqaror bula boshlagani shunda kurinadiki, bola uzini qiziqtirgan biron narsa bi­lan uzoq vaqt mobaynida shugullana oladi. Ikki yoshga tulib, uch yoshga qadam kuygach suzlarni tushunadi. Suz boyligi orta borgach, bolaning uziga xos bulgan situativ tili xaqikiy tilga aylanadi.
Bu yoshdagi bolalarning tafakkurlari uziga xos xususiyatlarga xamda konkret xarakterga ega. Ular ayni chogda idrok qilib typran nar­salari xaqida juda sodda tafakkur qila oladilar. Bundan tashqari, bu yoshdagi bolalarning tafakkur jarayonlarida xarakat elementlari kup buladi. SHuning uchun xam ularning tafakkurlari ba’zan xarakatli ta­fakkur deb xam yuritiladi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda xali tafakkurning fikriy ope­ratsiyalarini, ya’ni analiz, umumlashtirish kabilarni kuramiz. Ular kullaridagi uyinchoqlarini yoki kullarira tushgan narsalarni amaliy aylantirib, paypaslab, buzib analiz qiladilar. Lekin sintez qilishga xali qurbi etmaydi. Bu yoshning oxiriga kelib tafakkurning usishida nutqning roli juda oshadi. Bolaligi suzlarni mumkin qadap kuproq bilib olib, ulardan suz tafakkurida keng foydalana oladilar. Bu esa fikrlash operatsiyalarining usishiga yordam beradi. Bolada suzlar vosi­tasi bilan analiz va sintez qilish, abstraksiyalash xamda umumlashti­rishning dastlabki alomatlari kurina boshlaydi.
Tafakkurning usishida yana bir muxim bosqich shundan iboratki , ilk bolalik yoshining oxiriga kelib bola ayrim tushunchalarni bilib olishga va bu tushunchalarning eng muxim belgilarini uzlashtirishga muvaffaq buladi. Uch yoshga tulay deb qolgan bola, katta yoshdagi xamma odamlarning ishga bar vaqt ketishlarini juda yaxshi biladi. Agar bu yoshdagi bolaga «adang endi barvaqt ishga ketmaydi» deyilsa, u xayron bulib qoladi. CHunki katta odam bulgan adasining ishga bormasligi,uning tushunchasiga tyrri kelmaydi. Uning tushunchasida xamma katta odamlar ertalab barvaqt ishga ketishi kepak. SHuning uchun xech bir uylab utirmay, «adam kattalar-ku?» deb javob beradi. Bolalar tushun­chalardan foydalanib, sodda xulosalar chikarishga urgana boshlaydilar. Ular bir necha xukmlardan foydalanib, katta, kichik, baland. past, kup, oz kabi sodda xulosalar chikara oladilar, bu esa tafakkurining yanada rivojlanishi uchun zamin yaratadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda murakkab psixik jarayonlardan biri bulmish xayol anchagina rivojlana boshlaydi. Lekin bu asosan ix­tiyorsiz xayol buladi. Ular xali ma’lum maqsad asosida ixtiyoriy tarzda xayol yurgiza olmaydilar.
Bola ikki yoshga tulgach, uning uyinlarida jiddiy uzgarish ruy be­radi. Bolaning uyiniga endi taqlidiy xarakatlar kushiladi. Bola kat­talardan kurgan-bilganlarini uyinda talidan takrorlay boshlaydi. Bu davrda bola mashinasini u yoqdan bu yokka siljitish yoki tepalikdan sirgantirib tushirish bilan cheklanmay, xaydovchilarning x;arakatlarini bajaradilar. Mashinaning motori ovoziga taqlid kilib ovoz chikaradi, mashinada yuk tashiydi va xokazo.
Nytknning usishi bola xayolining usishiga katta ta’sir kursatadi. Bolalar kattalarning gaplariga tushunadigan bulgach, xar xil ertak va xikoyalarni kizikib tinglaydigan buladi. Bolalar uzlari biladigan, uzlariga yaxshi tanish bulgan narsalar xakidagi xikoyalarni joni dili bilan eshitadilar. Xar bir xikoyani eshitganda bolada xilma-xil tasav­vurlar yuzaga keladi. Bola bu tasavvurlari yordamida xayol kilish kobiliyatiga ega buladi. Bola xikoyalarni eshitish orkali olgan tasav­vurlarini suzlar bilan ifodalaydi. Suz esa bolaning narsalarni boshkacha idrok kilishiga, ularning boshka narsalarga uxshashligini aniklashiga va ana shunday uxshashliklarni aniklash asosida yangi 06­razlar, yangi tasavvurlar yaratishga yordam beradi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda barcha psixik jarayonlar ma’lum darajada rivojlanar ekan, bu umuman ular ongining rivojlanishiga zamin yaratadi. Tili chikib, idrok va tafakkuri anchagina usgan bola tevarak-atrofdagi xar turli narsalarga ongli munosabatda bula bosh­laydi. Bola uzining turli extiyojlarini anglab, uzining shaxsini shakllantira boshlaydi. Mashxur fiziolog I.M.Sechenovning tili bi­lan aytganda, bola ana shu davrdan boshlab, uz sezgilarini tevarak at­rofdagi narsalardan ajratib, uz-uzini anglay boshlaydi. Bu yoshdagi bolalarning suz boyligida uz shaxsini bildiruvchi «men» degan olmosh tez-tez uchrab turadigan buladi. Ana shu tarika bola juda elementar tarzda bulsa xam uzini shaxs sifatida anglay boshlaydi. Binobarin, ana shu davrdan boshlab ilk bolalik davridagi bolalarning shaxsiy(individual) xususiyatlari kamol topa boshlaydi.