Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

CHaqaloqlik davrida jismoniy rivojlanish. CHaqaloqlik davrida psixologik rivojlanish xususiyatlari.
CHaqaloqning yangi sharoitda yashashini ta’minlovchi asosiy omil tug‘ilishda unda vujudga kelgan tabiiy mexanizmlardir. U tashqg‘i sharoit va muhitga moslashish imkonini beradigan, nisbatan etilgan nerv sistemasi bilan tug‘iladi. Tug‘ilganidan boshlab mazkur reflekslar organizmda qon aylanishi, nafas olish hamda nafas chiqarishni ta’minlaydi.
Birinchi kundanoq kuchli qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan ko‘zni qisish, pirpiratish, uning qorachig‘ini kengaytirish yoki toraytirish mexanizmlari ishlay boshlaydi. Bu reflekslarni himoya reflekslari deyiladi.
CHaqaloqda himoya reflekslaridan tashqari, qo‘zg‘atuvchilar bilan aloqa o‘rnatishga xizmat qiladigan reflekslar ham bo‘ladi. Bularni orientir reflekslari deb ataladi. CHaqaloqlarni ko‘zatishlarda ikki uch kunlik bola xonaga quyosh nuri tushishi bilan boshin yorug‘lik tomonga burishi, chaqaloq xonaga asta kirib kelayotgan nur manbaini ham sezishi yaqqol ko‘rindi.
YUqorida aytilgan reflekslardan tashqari, bolada bolada bir necha tug‘ma tabiiy reflekslar ham uchraydi; emish refleksi og‘ziga tushgan narsani so‘rishga o‘z ifodasini topsa qo‘l kaftiga biror narsaning tegishi ushlash, chang solish reaksiyasini vujudga keltiradi. o‘zidan narsani itarish, o‘zoqlashtirish refleksi mavjudligini kursatadi va bu hol tovonga qandaydir jism tegishi bilan uni o‘zidan o‘zoqlashtirishda namoyon bo‘ladi.
Psixolog V.S.Muxinaning fikricha, chaqaloqda tug‘ilshiga qadar ham sharsiz reflekslar bo‘lishi, unga homilalik paytidayoq o‘z qo‘lini so‘rish imkonini yaratadi.
Tug‘ilgan chaqaloqning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuqlik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holatian atmosfera bosimiga, quyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o‘zgaruvchan havo haroratiga moslashish davrida ko‘p kuch-quvvat sarflanishidir. Bu davrning kechishida chaqaloqlarning ham individual, sham jismoniy tafovutlari ko‘zga tashlanadi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay chaqaloq vaznnining kamayishi tabiiy ravishda to‘xtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. Kindik tushish davri organizmda keskin o‘zgarishlar yuz berish pallasi hisoblanib, murg‘ak organnning mustaqil yashayotganidan dalolat beradi. CHaqaloqning oldingi vazniga etish davri hayotining birinchi o‘n kunligiga to‘g‘ri keladi.
CHaqaloq organizmining anatomik- fiziologik, morfologik to‘zilish bo‘yicha, boshqa yoshdagi odamlarnikidan farqi ham rivojlangani, zaifligi, ish qobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasiE, pay-muskullari va tog‘ay to‘qimalarining o‘sishi katta yoshdagi kishilarnikidan ham sur’at, ham sifat jihatidan farqlanadi. CHaqaloqdagi muskullarning takomillashishi harakat negizini vujudga keltiradi; shu birga har bir biologik organning mutaqil harakati va faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Bolada bo‘yin muskullarining o‘sishi bo‘ynini tutishga olib kelsa, tana muskullarining rivojlanishi kattalar yordamida ag‘anash imkonini, qo‘l va oyoq muskullarining etilishi esa jismoniy harakat qilish, jismlarga qo‘l cho‘zish uchun sharoit yaratadi.Bolaning chakaloklik davri jismoniy jixatdan juda tez rivojla­nish davridir. Odatda odamning yoshi tyrilgan kunidan boshlab xisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi tyrilmasdan ilgarigi, ya’ni ona kornidagi davridan boshlanadi. Bola onaning kornidaligi davrida, ya’ni tukqiz oy mobaynida juda tez va juda murakkab tarakkiyot yulini bosib utadi. Bolaning tyrilgandan keyingi normal tarakkiyoti uning ona kornidagi tarakkiyoti bilan uz­viy boglikdir.
SHuning uchun bolaning tutilgunga kadap bulgan tarakkiyotiga xam dikkat-z’tibor bilan karash lozim, chunki tyrilgynga kadap xam bolaga tashki muxit ta’sir kiladi. Lekin bu ta’sir fakat ona orkali, ona­ning organizmi orkali buladi. Xomiladorlik davrining xar jixatdan normal utishi bolaning ona kornidagi normal taraqkiyotini va xar jixatdan etuk tugilishini ta’minlaydi.
Bolaning tugilgandan keyin bir yoshgacha bulgan davri nisbatan kam xarakat va «nutksiz» tarakqiyot davridir. Bu davrda bolaning usishi va tarakkiyoti tor, oila va yasli doirasida yuzaga keladi. Ammo shunday bulsa xam bu davr xap jixatdan juda tez rivojlanish davridir. Bu davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovkatlanadi, u xali gapi­ra olmaydi va mustaqil xarakat kila olmaydi. Bu davrda bola ojiz bulib, kattalarning doimiy va tugri parvarish kilishlariga muxtoj buladi.
YAngi tugilgan va bir yoshgacha bulgan bolalarning tashki kiyofalari katta odamlarning tashki kiyofalaridan ancha fark kiladi. YAngi tutilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatan juda xam katta gavdasi­ning tuptdan bir kismiga barobar) , buyni deyarli yuk darajada kiska, gavdasi uzun, oyoq-kullari gavdasiga nisbatan kiska buladi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir kismiga turpi keladi.
Bundan tashqari chakalog bolaning yuzi juda kichkina buladi, chunki yukorigi va pastki jaglari xali ishlamaganligi tufayli rivojlanma­gan buladi. CHakalog bolalar ichki organlarining xolati va faoliyati xam katta odamlarnikidan anchagina fark kiladi. Masalan, upkadagi xavo kiradigan mayda pufakchalarning soni mikdor jixatidan katta odamlarniki bilan barobar bulsa xam, ular juda mayda buladi (kattaodamlarnikiga nisbatan uch barobar kichik buladi). Buning uchun chakalok bolalar katta odamlarga nisbatan uch barobar tez nafas oladi­lar. CHakaloq bola bir minutda 50 - 60 marta nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vakt ichida 14-16 marta nafas oladi. CHakaloq bola jis­moniy jixatdan juda tez usayotganligi tufayli sof xavora ayniksa muxtoj buladi. Ilk yoshdagi bolalarning tarakkiyotida, buni albatta xisobga olish zarur.
Arar chakalok. bola upinga ungay xolatda yotkizilmasa, sikib yurgaklansa va ochik xavora olib chikilmasa, uning nafas olishida kushimcha kiyinchilik vujudga keladi.
CHakalok bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir minutda 9 urtacha 70 – 75 marta ursa, chaqalok bolaning yuragi 120 va undan ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chakalok bolalar yuragining xap bir kiskarishida bosib chikargan qon xajmining (mikdorining) ozligi, yurak muskulla­rining xali zaifligi bilan bogliq. Bundan tashqari, chakalok bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular organizmida modda almashinish jarayonining intensivligi jadalligi bilan xam boglikdir.
CHaqalok bolalarda badanning xaroratini idora qilish xali yaxshi rivojlanmagan buladi. CHakaloq bolalarda tanasining vazniga kaparanda terisining umumiy satxi (yuzasi) nisbatan katta xamda terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupka buladi. SHu sababli ular normal tarakkiyot uchun kerakli xaroratni yukotib sovuq kotishi mumkin. CHaqalok bola bilan munosabatda buladigan tarbiyachi shuni na­zarda tutishi lozimki, bu yoshdagi bolalarning xaroratlari (temperatu­ralari) tez uzgaruvchan buladi. Bolaning ortiqcha xarakatlari xam ovkat eyishi xam temperaturasiga ta’sir kiladi. SHu sababli chaqalok bolalarni tarbiyalashda rejimning axamiyati nixoyatda kattadir.
CHakalok bolalarni xamisha uz vaktida ovkatlantirish, uxlatish va uz vaktida u bilan shugullanish (gaplashish, uynatish) kerak.
CHakalok bolalarning ovkat xazm kilish a’zolari xam uziga xos xu­susiyatga ega. Ularning oshqozonlari xali juda kichkina, oshkozon va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif buladi. SHuning uchun bu yoshdagi bolalarning eng yaxti ovati ona sutidir. Bolalar katta odamlarga nisbatan tez--tez ovatlantiriladi. Buning sababi ravshan.Agar katta odamlarga ovkat sarf kilgan quvvatlarini tiklash maqsadida ke­rak bulsa, bolalar uchun esa ovkat sarf kilgan kuvvatlarini tiklashdan tashkari usishlari uchun xam kerak. Bolaning organizmi esa tuxtovsiz usadi, buning uchun esa juda kup ozuqa moddalar kerak buladi. Ozuqa moddalarni bola ovkat orkali oladi. SHu sababli bolaning jismoniy jixatdan normal usishida uz vaktida ovkatlanishi va ovkatning sifa­ti juda katta axamiyatga ega.
Normal tugilgan bolaning utacha vazni 2800-Z5O0 g, buyi 45-52 san­timetr buladi.Biryil davomida uning vazni va buyi ayniksa sezi­larli uzgaradi. Normal usib ulgayayotgan bola yarim yoshga etganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga etganida esa uch barobar ortadi. Bola­ning vazni dastlabki oylarda, ayniqsa, bir-uch oyligida kuprog ortadi.Keyinrok borib vaznning ortishi birmuncha sekinlashib boradi va bir yoshga tulgach, bolaning vazni 9 kg ga etadi.
Tarbiyachi bolalarning umumiy psixik tarakkiyotlari va psixologik sifatlarini turli faoliyatlar jarayonida -urganib ular xakida tula ma’lumotlarga zga bula olmaydi. Tula ma’lumotga zga bulish uchun tar­biyachi bolaning uy sharoitida, xulk-atvori va xatti-xarakatlariga doir ma’lumotlardan xam xabardor bulishi shart. Tarbiyachi xap bir bola­ning fe’l-atvori va xatti-xarakatlariga doir kuzatgan faktlarni yoz­ma ravishda kayd kilib borishi va xap bir bolaga maktabga chikish ol­didan tula psixologo-pedagogik xaraktericrika tuzishi lozim.
CHaqaloqning anotamik-fiziologik to‘zilishini tahlil qilsak, uning suyak sisitemasida ohak moddasi va har xil to‘zlar etishmasligining guvohi bo‘lamiz. SHu sababli suyak funksiyasini ko‘proq tog‘ay to‘qimalari bajaradi. Bosh suyaklari bolalarning ikki oyligida o‘zaro qo‘shilib ketadi. Bosh suyakning peshona va tepa qismlari o‘rtasida liqildoq deb ataladigan qalin parda va teri bilan qoplangan oraliq mavjud bo‘ladi. U bola bir yoshdan oshganidan keyin suyak bilan qoplanib boradi, lekin u haqiqiy suyak bo‘lmaydi. Bir yoshga tulgunga kadar bolaning buyi xam juda tez usadi. Xuddi vazni kabi bolaning buyi xam dastlabki oylarida ayniksa tez usadi. Keyin buyining usishi xam ancha sekinlashadi. Agar bola bir yoshga tulguncha taxmiian 25 sm ga ussa, keyingi ikki yil ichida fakat 18 sm ga usadi. .
YAngi tugilgan bolaning suyaklari, ya’ni skeleti xali katta odamlarniki singari kattik va mustaxkam bulmaydi. CHakalok bolaning ske­leti deyarli yumshok togaydan iborat buladi. Keyingi tapqkiyot davri­da ya’ni bir yoshga tullguncha uning skeleti suyakka aylana boshlaydi. Agar bola chakaloqlik davrida notugri parvarish kilinsa uniig skle­tidagi turli kismlar iotyrpi usib biror eri kiyshik bulib kolishi mumkin. Kynchilik xollarda bolaning notugri utirishi, notyrpi yotishi natijasida umurtka suyagi kiyshayib kolishi mumkin, chunki umurka suyagi juda elacrik (zgiluvchan) buladi.
Sunggi yillarda bolalar organizmini notyrri parvarish kilish bilan boglik bulgan skolioz kasalligi xakida kyplab gapirmokda. Darxakikat bolalarda paydo buladigan skolioz (umurtka suyagining kiyshayib kolishi) kasalligi kypchilik xollarda bolalar gavdasining normal usishiga ota-onalar va tarbiyachilarining befark munosabatda bulishlari tufayli yuzaga keladi.
Skolioz (bukir) kasalligi juda ogir majruxlikdir. Skolioz asosan ikki yul bilan paydo buladi. Ulardan birinchisi tugma skolioz bulsa, ikkiichisi individual xayot davomida orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana shu individual xayot davomida buladigan skoliozniigi oldini olishimiz, ya’ni uniig paydo bulishiga yul quymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastavval mutlako bilin­maydi va juda sekinlik bilan rivojlanadi, vakt utishi bilan u kuzga tashlana boshlaydi.
Skolioz kasalligi juda kiyin davolanadi. Uni da’volashda orto­ped-vrachlar juda kyn kiyinchiliklarga duch keladilar. Skolioz kasal­ligi ugil bolalarda xam kiz bolalarda xam uchraydi. Kiz bolalarningmuskul va skeletlari ugil bolalarga nisbatai zaifrok bulganligi tu­fayli ular skolioz kasalligiga moyilrok buladilar. Bolalarda uchray­digan skolioz kasalligi muskul va skletlarning tez usishi va bu usish davomida bolalarni notugri utirishlari va notugri yotishlari tufayli vujudga keladi. Skolioz kasalligiga uchragan bola juda nogiron kiyofaga kirib koladi.
Skolioz kasalligiga uchramaslik uchun bola yotadigan tushak tekis, boshiga kuyiladigan yostik xam ortikcha baland bulmasligi kerak. Bola yurishni urganayotganida rox ung, rox chap kulidan ushlab unga yordam berish lozim.Ana shu kabilarga rioya kilgandagina bolani skolioz (bukir) kasalligidan saklab kolish mumkin. ­
CHaqaloq nerv sistemasining yuksak darajada rivojlangan qismi, ya’ni bosh miya katta yarim sharlari tashqi ko‘rinishi bilan katta odamnikiga aynan o‘xshasa ham, aslida undan ko‘p farq qiladi. Odamlarni o‘zaro qiyoslasak, ajoyib manzarani ko‘ramiz: miyaning og‘irligi chaqaloq tanasining sakkmzdan bir va katta odamlarda esa qirqdan bir qismini tashkil etadi. CHaqaloqlarda bosh gavdaga nisbatan kattaroq ko‘rinsada, u hali juda bo‘sh, mukammallashmagan bo‘ladi. Ularning organizmi jadal sur’at bilan o‘sish davridan o‘tadi. Bu davrda chaqaloqning og‘irligi 3-5 kg bo‘lishiga qaramay, miyasining og‘irligi 300-350 grammni tashkil qiladi, xolos. CHaqaloqning miyasi xujayralarining miqdori, “ariq”chalarning yaqqol ko‘zga tashlanmasligi, nerv xujayralri tarmog‘i jihatidan katta odamlarning miyasidan farq qiladi.
YUqoridagi fikrlarni isbotlashda harakat qilgan psixolog E.A.Arkinning ta’kidlashicha, -bola tug‘ilishga harakat qilayotgan paytida uning miyasini bir xil kulrang massa tashkil etadi, uning nerv tolalarida mislin qobig‘i bo‘lmaydi.