Ma’ruza №9 Parazitlik, transmissiv va tabiiy manbali kasalliklarning biologik asoslari

So‘rg‘ichlilar sinfi – Trematodes.

• 
  4000 ga yaqin turi ma’lum, barchasi parazit hayot kechirishga moslashgan;
  
• 
  tana shakli bargsimon, og‘iz va qorin so‘rg‘ichi bor, og‘iz so‘rg‘ichi bilan oziqlanadi, qorin so‘rg‘ichi esa yopishishorgani hisoblanadi;
  
• 
  tana bo‘shlig‘i yo‘q;
  
• 
  hazm sistemasi: halqum, qizilo‘ngach, 2 ta tarmoqlangan uchi berk ichakdan iborat. Anal teshish yo‘q;
  
• 
  ayirish sistemasi: protonefridial tipida;
  
• 
  Nerv sistemasi: halqum oldi nerv halqasidan yon nerv ustunlaridan iborat;
  
• 
  Jinsiy sistemasi: shistosomalardan tashqari barchasi germofrodit. Ekran jinsiy sistemasi juft urug‘don, urug‘ yo‘li kopulyativ organ(sirrusga) ochiluvchi urug‘ otuvchi kanaldan iborat. Urug‘langan tuxumi bachadonga tushib, jinsiy teshik orqali chiqariladi;
  
• 
  Hayotiy sikli: jinsiy etuk shakli umurtqalilar organizmda, lichinkali bosqichi umurtqasizlar organizmida o‘tadi;
  
• 
  40 ga yaqin turlari odamda parazitlik qiladi;
  

Jigar qurti – Fasiola hepatica fatsiologz qo‘zg‘atuvchisi

• 
  joylashish: jigarning o‘t yo‘lida, o‘t qopida. Kam hollarda oshqozon osti bezida parazitlik qiladi;
  
• 
  tarqalishi: hamma joyda;
  
• 
  morfologiyasi: bachadoni qorin so‘rg‘ichi orqasida joylashgan. Urug‘doni, sariqligi, tuxumdoni tarmoqlangan;
  
• 
  hayotiy sikli: Definitiv xo‘jayin o‘txo‘r xayvonlar va odam, oraliq xo‘jayin kichik suv shillig‘i; Asosiy xo‘jayin organizmidan parazit ko‘p tuxum ajratadi, tuxum najas bila tashqi muhitga chtqib rivojlanish uchun suvga tushadi, suvda tuxumdan oraliq xo‘jayin uchun suvga tushadi, suvda tuxumdan oraliq ho‘jayin xo‘jayin uchun invazion bo‘lgan lichinka miratsidiy chiqadi. Oraliq xo‘jayin organizmi miratsidiy partenogenez yo‘li bilan ketma – ket sporatsista, redii va serkariyga aylanadi. Serkariy molyuska organizmidan chiqib sistaga o‘ralib, asosiy xo‘jayin uchun invazion bo‘lgan adeloskariyga aylanadi.
  

Odamga ifloslangan suv, sabzavot va ko‘kat orqali o‘tadi;

• 
  patogen ta’siri: jigar hujayralari parchalanadi, sirroz rivojlanadi;
  
• 
  laboratoriya diagnostikasi: najasdan tuxumlari topiladi;
  
• 
  profilaktikasi: qaynatilgan suv, yaxshilab yuvilgan sabzavot va ko‘katlarni iste’mol qilish;
  

Mushuk (sibir) so‘rg‘ichlisi – opisthorchis felineus opistorxoz kasalligining qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  joylashishi: oshqazon osti bezi, jigar, o‘t pufagi;
  
• 
  geografik tarqalishi: g‘arbiy Sibir, g‘arbiy Evropa, sharqiy Qozog‘iston hududida;
  
• 
  morfologiyasi: Ichagi tarmoqlanmagan, tuxumdoni yumaloq, tanasining orqa tomonida 2 ta urug‘doni tarmoqlanmagan. Tanasining oldingi qismi orqasidan torroq;
  
• 
  hayotiy sikli: asosiy. Oraliq va ko‘shimcha ho‘jayin ishtirokida o‘tadi. Asosiy ho‘jayini go‘shtxo‘r hayvonlar (it, mushuk, bo‘ri va h.k.) va odam, oraliq xo‘jayini chuchuk suv molyuskasida(Bithynia leachi) qo‘shimcha ho‘jayini karpsimon baliqlar. Asosiy xo‘jayin organizmidan najas bilan chiqqan tuxum suvga tushadi, undan miratsidiy chiqib molyuska organizmiga tushadi va partenogenez yo‘li bilan sporatsistv, redii, sekariyga aylanib suvga chiqadi. Serkariy karpsimon baliq organizmiga kirib metatserkariyga aylanadi. Metatserkariy asosiy xo‘jayin organizmi uchun invanzion hisoblanadi. Odamga yaxshi pishirilmagan, yangi muzlatilgan yoki dudlangan metatserkariy baliq orqali yuqadi.
  
• 
  Opistorxoz tabiiy – manbali kasallik;
  
• 
  patogen ta’siri: ichak, jigar funksiyasi buziladi, xatto o‘lim bilan tugashi mumkin;
  
• 
  laboratoriya diagnostikasi: najasdan yoki 12 – barmoqli ichak suyuqligidan tuxumi topilad;
  
• 
  profilaktikasi: SHaxsiy – yaxshi pishirilmagan, dudlangan. Xom baliq go‘shtlarini iste’mol qilmaslik, umumiy sanitariya – maorif halq o‘ztasida olib borish.
  

Lansetsimon so‘rg‘ich – Dicrocoelium Lanceatum dikrotselioz kasalligi qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  Joylashishi: yirik va mayda shoxli hayvonlarning jigarida, kam hollarda odam jigarida;
  
• 
  tarqalishi: hamma joyda;
  
• 
  morfologiyasi: tana shakli lansetsimon, o‘lchami 10 mm gacha, fassioladan ichagining tuzilishi va jinsiy organlai bilan farqlanadi.
  
• 
  Hayotiy sikli: Asosiy ho‘jayin o‘txo‘r sut emizuvchilar va odam. Oraliq ho‘jayini 2 ta birinchisi quruqlik molyuskalari (Zebrina, Helicela). Ikkinchisi chumolilar(Formina). Odam uchun invazion bosqich metatserkariy, u chumolilarni tasodifiy yutib yuborilganda yuqadi.
  
• 
  patogen ta’siri: fassiolozga o‘xshash;
  
• 
  laboratoriya diagnostikasi: najasdan tuxumlari topiladi;
  
• 
  profilaktikasi: molyuskalarga qarshi kurash, hayvonlarni degelmintizatsiyalash;
  

O‘pka so‘rg‘ichlisi – Paragonimus ringer – paragonimoz kasalligi qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  Joylashishi: odamning, o‘txo‘r hayvonlar va cho‘chqaning o‘pkasida;
  
• 
  Tarqalishi: tabiiy – manbali kasallik sharqiy osiyo mamlakatlari va Uzoq SHarqda uchraydi.
  
• 
  Morfologiyasi: tanasining shakli tuxumsimon, o‘lchami 7,5 dan 16mm.
  
• 
  Hayotiy sikli: 2 ta oraliiq ho‘jayin almashinanadi birinchi oraliq xo‘jayini Melania avlodiga kiruvchi molyuskalar, ikkinchi chuchuk suv qisqichbaqalari va krablar. Odam yaxshi pishirilmagan qisqichbaqa va krablardan yuqadi. Odam uchun invazion bosqich metatserkariylar.
  
• 
  Patogen ta’siri: Paragonimoz xarakteri sil kasalligiga o‘xshab ketadi, kasal zangsifat jigarrang balg‘am ajratadi va undan parazitning tuxumlari topiladi.
  
• 
  Laboratori diagnostikasi: balg‘amdan, najasdan oval shaklidagi jigarrang tuxumi topiladi;
  
• 
  Profilaktikasi: shaxsiy – yaxshi pishirilmagan chuchuk suv qisqichbaqasi va krablarini iste’mol qilmaslik;
  
• 
  

Qon so‘rg‘ichlilari yoki shistosomalar, - shistosomoz kasalligining qo‘zg‘atuvchilari.

• 
  Joylashishi: barcha shistosomalar qon tomirlarda, ko‘proq venalarda yashaydi.
  
• 
  Tarqalishi: Afrika, Osiyo va Janubiy Amerikaning subtropik va tropik iqlimli hududlarida tarqalgan;