Ma'ruza №6. Mashinasozlikda aniqlik Reja: Umumiy tushunchalar. Aniqlikka erishish usullari

3.4. Кeskich asboblarning noaniqligi va yeilishi

Кeskich asboblar (ayniqsa o’lchamli asboblar: parma, razvertka, zenker, teshik sidirgich ichki-ariqchalar ochuvchi frezalar va fasonli shakldor asboblar) noaniqligi ko’p hollarda to’g’ridan-to’g’ri ishlanuvchi tanavorlarga ko’chib o’tadi, ishlanuvchi yuzalarda shakl va o’lcham sistematik xatoliklar paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi.

Ammo, maxsus asbobsozlik zavodlarida yoki asbobsozlik sexlarida tayyorlanuvchi keskich asboblarning aniqligi yuqori bo’lganligi sababli tayyorlanuvchi detallar aniqligiga kam ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun bu xatoliklar ko’pincha hisobga olinmaydi.
Tanavorlarni ishlash aniqliklariga ko’proq keskich asboblarning yeilishi ta’sir ko’rsatadi.
Кeskich asboblarning yeilishi, sozlangan dastgohlarda, o’lcham "Aaniqligiga avtomatik erishish" usuli bilan ishlaganda, ishlov berishning o’zgaruvchan sistematik xatolik paydo bo’lishiga olib keladi.
Tanavorga toza ishlov berishda keskichning orqa tomoni ko’proq eyiladi, bu esa keskich uchini aylanish o’qidan radial eyilish miqdorida uzoqlashtiradi va tashqi yo’nish radiusini kattalashtiradi (yoki ichki yo’nish radiusini kichiklashtiradi).
Eyilishning umumiy qonuniyatiga asosan, keskich asbobning boshlang’ich ishlash davrida sirpanib yeilishi, boshlang’ich eyilish deb atalib, jadal yeilishi ro’y beradi (1-uchastka 6.1-rasm). Boshlang’ich eyilish davrida asbobning kesuvchi tig’ida ishlovchanlik (prirabotka) sodir bo’ladi, alohida notekisliklari parchalanib ko’chib tushadi va har-xil shtrixlari, kesuvchi tig’larning charxlashdan qolgan izlari tozalanib-dazmollanib silliq holga keltiriladi. Bu davrda ishlangan yuzalarning g’adir-budurligi asta-sekin kamayib boradi (6.1-rasm).
Boshlang’ich eyilish Eb va uning davom etish masofa uzunligi L_b (asbob ishlovchanligining davom etishi) keskich asbob va buyum materialiga, charxlash sifatiga, shuningdek, keskich asbobning etqazib o’tkirlashtirilganligiga va kesish rejimiga bog’liqdir. Кo’pincha boshlang’ich eyilishning davom etishi kesish yo’li L_b bilan belgilanib, 500-2000 metr oralig’ida bo’ladi (birinchi raqam yaxshi etqazib o’tkirlashtirilgan asboblarga va ikkinchisi esa bevosita charxlangan asboblarga mos keladi).

6.1-rasm. Eyilishning kesish yo’liga bog’liqlik grafigi

Eyilishning ikkinchi davri (ІІ-uchastka) asbobning normal yeilishini tavsiflaydi, bu kesish yo’li uzunligiga to’g’ri proporsionaldir. Eyilishning bu davrdagi jadalligi nisbiy eyilish E_n (mkm/km) bilan belgilanib, quyidagi formuladan aniqlanadi;

E_n = E / L (6.1)
bu erda: E – kesish L yo’lidagi o’lchovli eyilish mikrometrda;
L- normal eyilish zonasidagi kesish yo’li kilometrda.
Masalan: T15 К6 markali keskich bilan ishlov berilganda, normal eyilish davriga mos keluvchi kesish yo’li L 50 km gacha etishi mumkin.
Eyilishning uchinchi davri (ІІІ-uchastka) ko’proq jadal eyilib, katastrofik emirilishga to’g’ri kelib, keskich asbobning ko’proq parchalanishi va hatto sinib ketishi kuzatiladi. Asbobni normal eksplua tasiya qilish davrida esa bunga yo’l quyilmaydi.
Кeskich asbob yeilishining ishlash aniqligiga 2-zonada sodir bo’luvchi normal eyilish sharoitida mos keluvchi miqdorini quyidagi formula bilan hisoblanadi,
E = E_nL / 1000, (6.2)
bu yerda: E - keskich asbobning normal yeilishi, mkm da;
E_n –keskichning nisbiy yeilishi, mkm / km. Da;
L - kesish yo’li uzunligi masofasi, metrda.
Yo’nishga oid kesish yo’li uzunligi masofasi
L = π_·D_·l/(1000_·S), (6.3)
bu yerda: D - ishlanuvchi tanavor diametri, mm.da;
l - ishlanuvchi tanavor uzunligi, mm.da;
S - surish, mm/aylana.
Yon sirtli freza bilan frezalashda kesish yo’li L ni taxminan quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
L = l·B / 1000·S_um yoki L = l· B / 1000· Z·S_z (6.4)
bu erda: l -frezaning yoki stolning ishchi yurish masofasi uzunligi, mm;
V - frezalash maydoni-tekisligining eni, mm;
S_um - frezaning umumiy surilishi, mm/aylana;
Z - freza tishlarining soni;
S_z - freza har bitta tishining surish miqdori, mm/tish.
Oxirgi formuladan ko’rinib turibdiki, tishlar soni Z ni ko’paytiril ganda, kesish yo’li uzunligi kamayadi va o’lchamli turg’unlik paydo bo’ladi hamda ishlov berish aniqligi ortadi.
Aniqlanishicha, tanavorlarni frezalashda keskichlarining yeilishi, yo’nishga qaraganda jadalroq tarzda o’tadi, chunki asbob og’ir sharoitda ishlab, ishlanuvchi tanavorga tishlari ko’p marotaba urilib kirib chiqadi. Frezalashdagi asbobning nisbiy yeilishi E_nfr. (6.1) formula bilan aniklangan yo’nishdagi nisbiy eyilish E_n ga qaraganda kattaroq bo’ladi, yoki:
E_nfr. =(1+100/V)_·E_n (6.5)
bu yerda, 100/V miqdor - eni V tanavorni frezalashda freza tishlari urilib kirishini hisobga oluvchi miqdor.
(6.1) - (6.5) formulalar bilan hisoblashni, asbobning normal eyilish sharoiti eyilish grafigining 2-sohasi uchun qo’llash mumkin.
YAngi yoki qayta charxlangan asbobning yeilishini ko’rsatilgan formulalar bilan hisoblashlar ancha kamaygan natijalar beradi,chunki bunda asbobning intensiv yeilishi ishlovchanligi davrida L kesish uzunligi masofasida hisobga olinmay qoladi. Bu esa yig’indi eyilishni E₁ miqdorga oshiradi.
Hisoblashlarni murakkablashtirmaslik, asbobni boshlang’ich yeilishini hisobga olish uchun, kesish yo’li uzunligi L_ni hisoblash (6.3) va (6.4) formulalar bilan aniqlanganda bir qancha qo’shimcha L_kush. miqdorga orttirish kerak.
Bu holda (6.2) tenglik bir oz o’zgarib, quyidagi ko’rinishni oladi;
E = E_n·(L+L_{qo`sh</sub>)/ 1000 (6.5)
Etkazilib o’tkirlangan asboblar uchun qo’shimcha kesish yo’li L<sub>qo`sh} =500 metr, oddiy charxlangan asboblar uchun L_kush = 1500 metr va ularning o’rtacha qiymati L_qo`sh = 1000 metrga teng bo’ladi.
Кeskich asbobning nisbiy yeilishi E_n ko’p hollarda uning materialiga, kesish rejimiga, ishlanuvchi mahsulot materialiga va texnologik tizim bikrligiga bog’liq. Texnologik sistemaning titrashini kamaytirish maqsadida uning bikrligi oshirilganda, keskich asbobning yeilishi ko’zga ko’rinarli miqdorda kamayadi.
Issiqlikka chidamli materiallarni ichki yo’nishda, keskichlarning nisbiy yeilishi, shu materiallarni tashqi yo’nishdagi keskichlarning nisbiy yeilishiga qaraganda 1,5 - 6 barobar ko’proq bo’lar ekan, chunki bu holat teshiklarga ishlov berganda, kesish noqulay sharoitda o’tkazilishi bilan tushuntiriladi.
Surish miqdori oshirilganda nisbiy eyilish bir-qancha ortadi. Shuningdek, termik ishlov berilgan po’lat 35XMni T15К6 keskich bilan yo’nish jarayonida surishni 0,1 dan 0,28 mm/ayl-gacha oshirilganda va kesish tezligi 4,0 m/s (240 m/min) bo’lganida, nisbiy eyilish 15 dan 18 mkm/kmga yoki 20 foizga oshgan. Birok, kesish yo’li bu vaqtda (6.3) formula bo’yicha hisoblansa 2,8 marta kamayadi, (6.2) formulaga binoan umumiy eyilish 57 foizga kamayadi.
Asbobning umumiy o’lchamli yeilishi surishga teskari proporsional bo’lganligi sababli, (6.1) - (6.4) formulalarga binoan ayrim hollarda surish miqdorini oshirish, asbobning umumiy o’lchamli turg’unligini oshiradi va texnologik sistema etarlicha bikr bo’lsa ishlov berish aniqligini oshiradi.
Surish miqdorini oshirishga imkon beruvchi eni keng keskichlar va boshqa dazmollovchi faskali asboblarni qo’llash ishlov berish aniqligini oshishini ta’minlab, bir vaqtning o’zida mehnat unumdorligini ham oshiradi.
Кesish chuqurligini o’zgartirish, asboblarning nisbiy yeilishiga kam ta’sir ko’rsatadi. Nisbiy eyilishga keskichning orqa burchagini o’zgartirish sezilarli tarzda ta’sir ko’rsatadi. Orqa burchakni 8 gr.dan 15 gradusgacha o’zgartirilganda T15К6 markali keskich bilan termik ishlangan 35XM markali po’latga 2,3 m/s (140 m/min) tezlik bilan yo’nganda nisbiy eyilish 13 dan 17 mkm/km gacha yoki 30 foizga ortgan. Buni, keskich tig’ining bo’shashganligi va issiqlikni ketkazish sharoitini yomonlashganligi bilan tushuntirish mumkin.
Кeskich asboblarning yeilishini hisoblashda normativlar va ma’lumotnomalarda keskich asboblar va ishlanuvchi tanavorlar materiallariga bog’liq holda keltirilgan birlamchi berilganlardan foydalaniladi.
6.1-jadvalda toza tashqi va ichki yo’nishda keskichlar yeilishiga muvofiq keltirilgan miqdorlar, ishlov berish xatoligini hisoblshda asbobning o’lchamli yeilishiga bog’liq holda asos bo’llshi mumkin.
6.1-jadval
Kesish chuqurligini t=0,1…0,3 mm bo’yicha yo’nib, g’adir-budurligi
R_z=10 mkm sirt hosil qilishda keskichning nisbiy yeilishi E_o va kesish rejimlari

№	Ishlov berilayotgan material va uning tuzilishi	Asbobning materiali va markasi	Kesish rejimlari		Kesuvchi asbobning Kesish yo’li metrlar bilan ifodalanganda g’adir-budurlik bo’yicha turg’unligi	Nisbiy eyilish Eo, Mkm/km
			Krsish Tezligi V, m/min	Surish S, mm/ayl
1	Sifatli uglerodli Konstuksion po’lat	T30K4 El’bor	100-180 550-600	0,04-0,08 0,04-0,06	12 500 25 000	6,5 3,0
2	Legirlangan Konstruksion po’lat	T30K4 El’bor	100-180 450-500	0,04-0,08 0,04-0,06	20 000	4,7
3	Korroziyabardosh, Issiqbardosh va olovbardosh legir- langan po’lat	T30K4 El’bor	80-120 200-220	}0,02-0,04	11 000 15 500	6,5 3,0
4	Quyma po’lat	T30K4 El’bor	100-160 200-230	}0,04-0,06	7 000 12 500	8,5 7,0
5	YAxshilangan konstruksionPo’lat (28-31,5 HRCE)	T30K4 El’bor	120-180 350-400	0,04-0,08 0,04-0,06	8 000 15 000	8,5 4,5
6	Toblangan kons- Truksion po’lat (41,5-46,5 HRCE)	T30K4 El’bor	70-150 300-350	0,02-0,05 0,02-0,04	7 000 21 000	10,0 5,0
7	Kulrang chόyan C CH 15 va СCH 18 П+Ф+Г o’rtacha	ВK 3M ЦM-332 El’bor	100-160 220-300 300-350	0,04-0,08 0,03-0,06 0,04-0,06	21 000 22 000 30 000	6,0 3,5 2,5
8	Plastinkali kuirang cho’yan CCH 21 va СCH 18 П+Ф+Г	ВK 3M ЦM-332 El’bor	120-160 300-350 500-550	0,04-0,08 0,03-0,06 0,04-0,06	23 000 22 000 40 000	6,5 4,3 3,0
9	Bolg’alangan cho’yan KCH30-6 Va KCH37-12 Ф+Г dumaloq	ВK 3M ЦM-332 El’bor	80-140 200-250 300-350	0,03-0,06 0,03-0,05 0,03-0,06	19 000 18 000 22 000	6-0 3,5 3,0
10	Bolg’alangan cho’yan KCH45-6 Va KCH63-2 П+Ф+Г yumaloq	ВK 3M ЦM-332 El’bor	120-160 200-250 500-550	0,03-0,06 0,03-0,05 0,03-0,06	17 000 15 000 24 000	8,0 5,5 4,0
11	Modifikatsiyalash- Tirilgan cho’yanlar CM	BK3M ЦM332 El’bor	120-160 300-350 300-350	0,04-0,08 0,03-0,06 0,04-0,06	18 000 19 000 20 000	5-0 3,5 3,0
12	Mustahkamligi yuqori cho’yanlar BCH	BK3M ЦM332 El’bor	120-160 300-350 500-550	0,04-0,08 0,03-0,06 0,04-0,06	21 000 24 000 35 000	7-0 4,5 3,5
Izoh: П - perlit, Ф - ferrit, Г- grafit.

6.1-misol. Konstruksion po’latdan Ø200 x 3000 mm li val yo’nilmoqda. Kesish rejimi: V =100 m/min; t=0,5 mm; S=0,05 mm/ayl; keskich T30K4. Keskichning yeilishi bilan bog’liq bo’lgan valning konussimonligini aniqlang.

6.1-jadval bo’yicha E_n=6,5 mkm/km.
Echish: Kesish yo’lining uzunligi (6,2) formula bo’yicha aniqlanadi:
L = π_· 200_·7000 / 1000_·0,05 = 37680 m.
Keskichning yeilishi (6.5) formulaga binoan guyidagicha
E = 0,0065·(37680+1000)/1000 = 0,251 mm.
Konus (val chetli diametrlarining ayrimasi):
K = 2_·E = 2_*0,251 = 0,502 mm.
Konussimonlikni kamaytirish uchun elbordan tayyorlangan keskich qo’llaniladi. 6.1-jadvaldan elbor uchun E_n=3,0 mkm/km. U holda eyilish
E=0,993·(37680+100)/100=0,116 mm,
Bunda konus K=2E = 0,232 mm bo’ladi.
Valning konussimonligini yana ham kamaytirish mumkin. Buning uchun yo’nish jarayonida surish miqdorini yanada oshirish sarur. Bunday imkoniyatga V.M. Kolesov keskichi ega, ya’ni S= 3,0 mm/ayl olinadi. Bu holda T30K4 markali keskich bilan ishlashda kesish yo’li birmuncha qisqaradi, ya’ni
L = π_·200_·3000/1000_·3,0 = 628 m.
Eyilish E 0,0065_·(628+1000)/1000 = 0,0106 mm
Konus K=2E=0,021 mm bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan tahlil va hisoblar ishlov berilayotgan zaqotovkaning o’lcham va shakl xatoliklarini kesuvchi asbob materialini va konstruksiyasini hamda kesish rejimlarini ratsional tanlash yo’li bilan keskin kamaytirish mumkinligini ko’rsatadi.