Maruza-2: Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan
tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari
Sharq mutafakkirlarning tabiat haqidagi qarashlari. Tabatshunoslik fanni
qadimgi fanlardan bo‘lib, tabiat haqidagi fanlar tizimi, tabiiy fanlar majmui
tabiatning inson ongida aksi bo‘lgan tabiatshunoslik jamiyatning rivojlanishi
bilan mukammallashadi. Tabiatshunoslikning maqsadi tabiat hodisalaming
mohiyatini aniqlash, tabiat qonuniyatllami bilish hamda ulardan amalda
foydalanish imkoniyatlami ochib berishdan iborat bo‘lib uning rivojlanish
bosqichlari barcha fanlar kabi «Tabiatshunoslik» fanining rivojlanish jarayoni 6
bosqichga bo‘linadi. Milodgacha bo‘lgan VIII-VI asrlarni o‘z ichiga oladi.
«Tabiatshunoslik» fani rivojlanishining birinchi bosqichini shu kungacha aytilgan
barcha fikrlami inkor qilgan holda «Avesto» maTumotlariga asoslanib,
«Avestoni» astronomiya, tabiat, ekologiya, qishloq xo‘jaligi va tabiat haqidagi
ilmlar birinchi bo‘lib yozib qoldirilganini bilamiz. «Avesto» faqat diniy
tushunchalar haqidagi bitiklardan iborat emas, balki yuqorida qayd etilgan
fanlaming dastlabki ildizlari yozilgan manba hamdir.
Biz «Avesto» haqida bilmagan, uning yodgorliklari hali insoniyatga
ma’lum bo‘lmagan paytlarda, hamma kabi fanning rivojlanishini Gret- siyadan
boshlangan, deb ishonardik. Ammo yer yuzi bo‘ylab, ayniqsa Yevropada
«Avesto»shunos olimlar paydo bo‘lib, ular grek-yunon olimlari tabiiy fanlar
haqida dastlabki ilmni «Avesto»dan ko‘chirib, grek-yunongacha tarjima qilib
o‘zlariniki qilib o‘zlashtirib olganlarini yozib qoldirganidan so‘ng, dunyoviy
fanlar rivojlanishining birinchi bosqichi yoki dastlabki ildizlari bizning yurtimiz
Markaziy Osiyoda deb aytishga haqlimiz. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, fanning
rivojlanishi eramizgacha bo‘lgan IV asrdan emas, balki VIII asrdan boshlangan.
Hali bu borada ko‘pgina fikrlar aytilishi aniq. VIII-XII asrlami o‘z ichiga oladi.
«Tabiatshunoslik» rivojiga hissa qo‘shgan ilk olimlardan biri Ahmad ibn Nasr
Jayxoniydir. VIII-IX asrlarda bu ulug‘ inson Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston
mamlakatlarining o‘simliklar va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ilmiy fikrlar,
shuningdek, shu mintaqalarda tarqalgan o‘simlik va hayvonlardan aholi
tomonidan foydalanilishi va ulaming insonlar hayotidagi ahamiyati haqida yozib
qoldirilgan. Qomusiy olimlardan biri bo‘lgan al-Xorazmiy VIII-IX asrlarda
yashadi.
Xivada tug‘ilgan bu olim, Bag‘dod akademiyasining asoschilari va
rahbarlaridan biri sanaladi. Xorazmiy tabiiy fanlardan, «Astronomiya» va
«Geografiya» fanlari rivojiga katta hissa qo‘shgan, u «Algebra» fanining
asoschisi. «Algebra» so‘zi uning «Al-kitob al muxtasar fi- hisob aljabr va al
muqobila» risolasidan olingan. Abu Nasr Forobiy ham astronomiya fanining
asoschilaridan biri. U Bog‘dodda birinchi observatoriyani qurgan va ilmiy
darsliklar yozgan. Abu Nasr Forobiy tabiiy, ilmiy, ijtimoiy, falsafiy bilimlarga
bag‘ishlangan 150 dan ziyod asar yozib qoldirgan. Ahmad al-Farg‘oniy sharqda
IX asrlarda yashab, ijod qilgan buyuk allomalaridan biri bo‘lib, matematika,
astronomiya, geografiya fanlarining asoschilaridan hisoblanadi, «Bayt ul hikma»
ilmiy markazining tashkilotchilaridan biri. Abu Ali ibn Sino faqat tibbiyot
ilmining asoschisi bo‘lib qolmasdan, matematik, astronom, faylasuf, tabiatshunos
olim hamdir. Abu Rayhon Beruniy 160 dan ziyod asar yozib qoldirgan. Ular
astronomiya, fizika, geografiya, geologiya, botanika, tibbiyot, etnografiya, falsafa
va
boshqa
fanlarga
oid
asarlardir.
Zahiriddin
Muhammad
Bobur
«Bobumoma»sida Andijondan Hindistongacha bo‘lgan joylaming tabiati, iqlimi,
o‘simliklari va hayvonlari haqida ma’lumot berdi. Ulug‘bek Samarqandda ilmiy
madrasa ochib, uning boshchiligida astronomiya fani rivojlandi, yulduz yilining
uzunligi 365 kun, 6 soat, 10 daqiqayu 8 sekundligini aniqladi.
Texnika taraqqiy etgan hozirgi davrda aniqlangan yulduz yili uzunligi bilan
Ulug‘bek aniqlangan bu muddat orasidagi bu farq bori-yo‘g‘i 1 daqiqayu 2
sekunddir. 0‘rta asrlarda Sharqda ilm-fan juda tezlik bilan rivojlandi. Sharq
olimlari yunon olimlarining ilmiy asarlarini o‘rgandilar va ulami o‘ztillariga
tarjima qildilar. О‘rta asrda birinchi arab universitetlari va akademiyalari ochildi.
Ma'lumki, tabiatshunoslik fanining rivojlanishi o'zining uzoq o'tmishiga ega.
Botanika va zoologiyadan bilimga ega bo'lmay turib, o'simlikshunoslik va
chorvachilikni, tuproqshunoslikni bilmasdan agrotexnikani ratsional rivojlantirish
mumkin emas. Tabiatshunoslik fanini tobora rivojlanishida hozirgi zamon
biologiya fanlarining o'rni beqiyosdir.
Inson g'orva chaylalarda yashab, o'zining kundalik ehtiyojlari uchun
yovvoyi hayvonlarni ovlab, tirikchilik qilib yurgan davrlardayoq tabiiyot (ya'ni
tabiat) fanining ilk kurtaklari vujudga kelgan va har xil ifodali tasvirlarga ega
bo'lgan. Davrlar o'tishi bilan bunday ifodali tasvirlar shakllanib ov manzaralari,
ovlanadigan hayvonlar va o'simliklar shakllari liar xil toshlarga o'yib yozilgan va
mulk sifatida avlodlardan-avlodlarga meros qilib qoldirilgan.
Jamiyat rivojiangan sari turmushni yengillashtirish omillari ham vujudga kela
boshlagan.
Mana shunday omillardan biri yowoyi hayvonlarni xonakilashtirish va
iste'molbop o'simlikiar urug'ini ko'paytirish bo'lib, ular inson yashaydigan
manzilgohlarda doimo topilavermaganligi va ob-havo, iqlim sharoiti salbiy ta'sir
etganligi tufayli vujudga kelgan. Bu esa o'z navbatida chorvachilik,
hunarmandchilik va ibtidoiy san'at nishonalarini vujudga keltirgan.
Inson hayot kechirishining zaruriy omili bo'lib hunarmandchilik yuzaga
kela boshlagan dastlabki davrlarda tosh, yog'ochlar bilan hayvonlar ovlangan,
tirikchilik qilingan, ularning mah-sulotlaridan zarur buyumlar yasagan, bu o'z
navbatida dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlashga olib
kelgan.
Shunday qilib, miloddan ming yillar awal dastlabki yozuvlar tarzida oromiy
yozuvi, so'ng sug'd, baqtriya va urxunyenisey yozuvlari vujudga keldi.
Keyinchalik yozuvlar muttasil o'zgarib, takomillashib bordi. Shu bilan birga
tabiat, borliq, o'simlik va hayvonot dunyosi haqidagi kuzatishlar kengaya va
chuqurlasha bordi, tabiiyot fanlari, u o'rganayotgan jarayonlar hamda hodisalar
haqidagi tushunchalar ham takomillashdi.
Tabiat hodisalarining takomillashib, evolutsion tarzda rivojlanib borishdagi
tushuncha va ta'Iimotlar Abu Nasr Farobiy, Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy,
Abu All ibn Sino, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi
allomalarimizning asarlarida o'z ifodasini topgan. Bu mutafakkirlarning asarlari
astronomiya, matematika, geologiya, mantiq, grammatika, musiqa, metrologiya,
topografiya,
harbiy
fanlar,
axloq, siyosat
bilan
birga
dehqonchilik,
hunarmandchilik, ov san'ati, tibbiyot va tabiiyot kabi fanlarning rivojlanishiga
ilmiy asos bo'ldi.
O'rta Osiyo mutafakkirlarming ilg'or g'oyalari. Uyg'onish davridagi tabiiyot
ilmining, shuningdek, G'arbiy Yevropadagi tabiiyot ilmining yutuqlari umumiy
biologiya, anatomiya, fiziologiya va psixologiyaning rivojlanishi uchun asos
bo'ldi, Tabiatning evolutsion rivojlanish nazariyasi, soddadan murakkabga o'sib
borish, o'zgaruvchanlik, birlamchi va ikkilamchi signal sistemalari, tabiiy va
sun'iy tanlash masalalari O'rta Osiyo olimlari tomonidan G'arbiy Yevropa
olimlaridan 800—900 yillar oldin asoslanib berilganligi fikrimizning dalilidir.
O'rta Osiyoda yashab o'z asarlari bilan tabiiy fanlar rivojiga barakali hissa
qo'shgan olimlar Ibn Sinoning ustozi tabiatshunos Abu Abdullo Natiliy (X—XI
asr), botanik (hashshob) Abu Hanifa Dinavariy (815—896), Xotam Roziy, Abu
Bakr ar- Roziy, Naabulisiy, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va
boshqalardir.
Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ular hadida shunday degan edilar:
«Yurtimizni azaldan daholar yurti deb, haqli ravishda hamisha faxrlanib kelamiz.
Imom Buxoriy, Ibn Sino, Beruniy, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur
kabi buyuk allomalarimiz o'zlarining yorqin iste'dodlari bilan butunjahonga dong
taratganlar, bularni biz kelajak avlod ongiga singdirib borishimiz kerak».
Dong'i dunyoni tutgan mutafakkirlarimizning insonni o'rab turgan tabiat bilan
aloqalari haqidagi qarashlari bilan qisqacha tanishib o'tamiz.
AL XORAZMIY. Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
jahon matematika fanining asoschilaridan bo'lgan O'rta Osiyo olimlaridan
hisoblanadi.
AI Xorazmiy IX asr boshlarida Bag'dodda O'rta osiyolik olimlar Al Ahmad Ibn
Kasir al-Farg'oniy, Abbos ibn Javhariy bilan «Ma'mun akademiyasi» (Bayt ul
hikmat)ni boshqara boshlaydi.
Bag'dod xalifasi Ma'mun al-Xorazmiyga «Yer va Osmon xaritasi»ni
tuzish ishini boshqarishni topshirdi. Xarita ustida olimlar 84 yil davomida
tadqiqot ishlarini olib borishdi. Xorazmiy bu tadqiqotlarni umumlashtirib
«Yerning tasviri» nomli asarini yozib, geografiya faniga asos soldi. Bu asar butun
dunyo, qit'alar, okeanlar, qutblar, ekvator, sahrolar, ko'llar, o'rmonu barcha
mamlakatlar, o'lkalar, u yerdagi hayvonot va o'simliklar dunyosi, boshqa tabiiy
xom ashyolar, aholi, ularning tarqalish xususiyatlari, urf-odatlari, hunarlari,
zichligi haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan. Xorazmiy dunyodagi birinchi
geografik atlas (xaritalar majmuasi)ni tuzishga katta hissa qo'shgan.
Xorazmiy astronomiya sohasida ham anchagina ishlar qilgan. U
kuzatishlar asosida hindlarning astronomiya jadvallarini har tomonlama tahlil
qilib, yangi astronomik jadvallar tuzdi. Uning rahbarligida Yer kurrasining
kattaligini aniqlash maqsadida Yer meridianining bir gradusi o'lchab chiqilgan.
Xorazmiyning astronomiyaga oid asari, Yeniing o'lchami haqidagi flkrlari, O'rta
Sharq, Yevropada astronomiya fanining rivojiga ulkan hissa bo'lib qo'shilgan.
Mashhur o'zbek matematigi Muso al-Xorazmiy hozirgi zamon algebra fani va
«Algoritm» sohasining «otasi» hisoblanadi. «Algebra» «A1 jabr» asaridan,
«Algoritm» esa uning nomi al-Xorazmiydan olingan.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Jayhoniy 870- yili
Buxoroda tug'ilgan. Jayhoniy o'z davrining yirik davlat arbobi bo'libgina qolmay,
balki o'ta o'qimishli va bilimdon olim ham edi.
U vazir lavozimidan foydalanib, dunyoning turli mamlakatlariga
sayohatchilarni yubordi. Ular to'plagan ilmiy materiallarni chuqur tahlil qildi va
mazkur tadqiqotlari asosida asarlar yozdi.
Olimning dunyoviy fanlar to'g'risida yozgan kitoblari juda ko'p bo'lib,
ulardan Maqsudiy, Beruniy, ibn Rustam al-Bakriy kabi olimlar o'z asarlarida
foydalanganlar.
Jayhoniyning «Kitob-al-masolik val mamolik» («YiIlar va mamlakatlar
haqida kitob») asari 911—922- yillarda yozilgan. Beruniy o'zining
«Mineralogiya» asarida Jayhoniy asarlarida ko'rsatilgan minerallardan, ular
haqidagi ma'lumotlardan keng foydalangan.
Jayhoniy o'z asarlarida O'rta Osiyo, Hindiston, Xitoy, Sanardey (Seylon),
Eron qazilma boyliklari, tabiiy resurslari haqida mukammal ma'lumotlar
keltirgan.
Jayhoniyning asarlarida Xuroson o'lkasida yashovchi xalqlarning geografik
chegaralari, ularning ijtimoiy va ma'muriy faoliyati, hunarmandchiligi, tabiiy
resurslarini ifodalovchi materiallar keltirilgan. Mahalliy dorivor o'simliklar va
hayvonlardan olinadigan dorivorlarning tabiatdagi o'rni haqida ma'lumotlar
berilgan. Jayhoniy nafaqat davlat arbobi, shu bilan birga mashhur tabib ham
bo'lgan. U xonaki hayvonlar: it, mushuk, odam organizmida yashaydigan gijja,
chuvalchanglarni yuqumli kasallik tashib yuruvchilar deb bilgan va ularga qarshi
kurashish choralarini ko'rgan.
Jayhoniy qoldirgan boy ilmiy meros O'rta Osiyo va qo'shni
mamlakatlarning tabiati, o'simlik hamda hayvonot dunyosi, tabiiy resurslari,
qishloq xo'jaligi va tibbiyot fanlari tarixini o'rganishda alohida ahamiyatga ega.
ABU NASR FAROBIY. Abu Nasr ibn Uzlug' ibn Tarxon Farobiy 873-
yili Toshkentning shimoli-g'arbida joylashgan, keyinchalik tarixda O'tror nomi
bilan shuhrat qozongan Farobda xizmatchi oilasida tug'ildi. Farobiy o'z
zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi edi. U bu sohada o'nlab ilmiy asarlar
yaratdi. Asarlarining umumiy miqdori 160 dan ortiq bo'lib, ular astro-nomiya,
falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo
sohalarini qamrab oladi.
Farobiyning tabiatshunoslikka'doir asarlari alohida ahamiyatga ega bo'lib,
ularda inson va hayvonlar tana a'zolari, ular faoliyatining bir-biriga o'xshash
tomonlari va boshqa qator ilmiy jihatlari keng yoritilgan.
Inson organizmi, uning faoliyatini Farobiy bir butun va yaxlit tizimdan
iboratligini, kasalliklar asosan ovqatlanishning buzilishi bilan bog'liqligini
ko'rsatib o'tgan.
Farobiy Yevropa olimlari, xususan, rus fiziologi I.M.Sechenovdan 1000
yillar awal fiziologiya fanining fundamental asosi bo'lgan birlamchi va ikkilamchi
signal sistemasining rivojiga ilmiy asos solgan.
Farobiy o'z asarlarida sun'iy (inson yordamida) turlarning vujudga kelishi
singari tabiiy ravishda (inson aralashuvisiz) o'simlik va hayvonlar turlarining
paydo bo'lishini ham dunyoda birinchi bo'lib ta'riflab, bu masalani Ch.Darvindan
1000 yil awal hal qilgan edi.
ABU RAYHON Muhammad ibn Ahmad al-BERUNIY buyuk o'zbek
qomusiy olimi, o'rta asrlar va undan keyingi davrlarning yetuk mutafakkiridir.
Beruniy 973- yili Xorazmning Kiyot (hoziigi Beruniy shahrida) tug'ilgan. Beruniy
1004- yilda Qobus ibn Vushmagirga bag'ishlangan «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» deb nomlangan asarini yozadi.
Beruniy asarlariga tabiatga oid juda ko'p ma'lumotlar kiritilgan. Masalan,
O'rta Osiyo, Hindiston va Afg'onistondagi qazilma boylik (dorivor o'simliklar,
hayvon)lar, ularning foydali xislatlari haqida ma'lumotlar berilgan. Beruniyning
ilmiy qarashlari «Mineralogiya», «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar», «Geodeziya», «Mas'ud qonuni» kabi asarlarida keng yoritilgan.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy Eron
shimolida keng tarqalgan tropik o'simliklar va hayvonot dunyosini ta'riflaydi.
Beruniyning «Kitob as-Saydana-fit-tibbi» («Tabiatda dorishunoslik») asari 1927-
yilda Turkiyaning Bursa shahridagi kutubxonalarning biridan topilgan. Bu
kitobda 250 dan ortiq tabib, dorishunos, kimyogar, tabiatshunos, tarixchi,
faylasuf, sayyohlar haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Beruniyning tabiiy va sun'iy tanlanish haqidagi fikrlari ham diqqatga
sazovordir. Agar Yer yuzini bir xii daraxt yoki bir xil hayvon butunlay qoplab
olsa, bu holda hayvon va daraxtlarning ko'payishiga, daraxtning o'sishiga o'rin
qolmaydi, — deya ta'kidlagan edi alloma.
Beruniyning «Tabiatda dorishunoslik» asarida dorivor o'simliklar tasnifi ham
berilgan. Beruniy o'z asarlari bilan tabiat fani tarixiga asos solgan.
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR 1483- yili Farg'ona hokimi
Umarshayx oilasida dunyoga keladi. U Amur Temur avlodidan bo'lib, otasi
vafotidan (1494) keyin 12 yoshida podsho etib tayinlanadi, Bobur tadbirkor
podsho bo'libgina qolmay, o'ta ma'lumotli olim ham edi. Uning «Boburnoma»
asari tabiatshunoslikning rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
«Boburnoma» O'rta Osiyo, Afg'oniston va Hindistonning tabiiy geografik
joylashishi, o'simliklar va hayvonot dunyosi haqidagi biografik asar hamdir.
Asarda Bobur har bir joyning xarakterli jihatlari, o'simlik va u yerda tarqalgan
hayvonlarning o'ziga xos xususiyatlari haqida qimmatli materiallarni bayon etgan.
Bobur asarlaridagi tabiat maskanlari va hodisalari, o'lkaga oid geografik
ma'lumotlar, tasvirlar tabiatni o'ganishda yosh tabiatshunoslar va o'lkashunoslarga
dastur bo'lib xizmat qiladi.
MIRZO ULUG'BEK O'rta Osiyoning buyuk olimlari dunyoning tuzilishi
to'g'risida to'g'ri fikr yuritgan ajoyib mutafakkirlar bo'Jibgina qolmay, balki
mashhur mushohadachilar ham edilar. XV asrda Ulug'bek boshliq samarqandlik
astronomlarning osmon jismlarini kuzatish sohasidagi ilmiy ishlari, ayniqsa,
mashhurdir. Samarqand hokimi Mirzo Ulug'bek astronom olim, ma'rifatparvar
davlat arbobi ham edi. U o'z mamlakatida fanni rivojlantirish uchun doimo
g'amxo'rlik qilib keldi. Ulug'bek Samarqandga turli joylardan olimlar olib kelib,
ularning ishlashi uchun sharoit yaratdi.
U Samarqandda ulkan rasadxona qurdirdi. Tepalikdagi ana shu rasadxona
binosi ulug'vorligi bilan zamondoshlarini hayratda qoldirgan. Rasadxona o'sha
zamondagi eng yaxshi, mukammal asboblar bilan jihozlangan edi.
Ulug'bek rasadxonasida olingan ma'lumotlar eng aniq ma'lumotlar
hisoblanib, bir yarim asr mobaynida butun dunyo olimlariga xizmat qilib kelgan.
Rasadxonada koinot xaritalari va globuslar bo'lgan. Yer o'qining orbita tekisligiga
nisbatan necha daraja og'ganligi Ulug'bek rasadxonasida aniqlangan (1018
юлдузни аниқлаган).
Ulug'bek hokim bo'Iish bilan birga O'rta Osiyo xalqlari ilm-fani va
madaniyatini dunyo fanining oldingi safiga olib chiqqan olimlardan biridir. Uning
rasadxonasida «Yangi astronomiya jadvallari» («Ziji Ko'ragoniy») yaratiladi.
Ulug'bek «Ziji Ko'ragoniy» asari bilan butun dunyoda samoviy jismlarni tadqiq
etuvchi olim sifatida shuhrat topdi.
Ulug'bek omma orasida ma'rifat tarqatish to'g'risida ko'p qayg'urgan. U
Samarqand va boshqa shaharlarda o'quv yurtlari — madrasalar ochgan. Ulug'bek
singari ko'plab o'zbek olimlarining asarlari dunyoga keng tarqalib, astronomiya,
geografiya kabi fanlar taraqqiyotiga ulkan hissa bo'lib qo'shildi.
Buyuk olim ABU ALI IBN SINO (980-1037) ham Beruniy kabi tabiiyot
fanining turli sohalarida ijod qilgan.
Abu Ali ibn Sino dunyoga mashhur «Tib qonunlari» asarining muallifidir.
Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Ularda odam tanasi a'zolarining tuzilishi,
vazifalari, turli kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, oddiy va murakkab
dorilar, ularni tayyorlash va bu dorilarning tana a'zolariga ko'rsatadigan ta'siri
haqida ma'lumotlar keltiriladi.
Olim odamdagi ba'zi kasalliklar (chechak, vabo, sil) ko'zga ko'rinmas
organizmlar orqali paydo bo'Iishini e'tirof etadi. Inson salomatligini yaxshilashda
to'g'ri ovqatlanish, tana a'zolarini chiniqtirish muhim ahamiyatga ega ekanligini
aytadi. Uning fikricha, Yer asta-sekin o'zgaradi, dengiz va daryolar vaqti kelib o'z
o'rnini quruqlikka bo'shatadi. Shu tufayli ko'pgina kishilar suvda yashaydigan
hayvonlarni, chunonchi, chig'anoq qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. Ibn Sino
o'simlik, hayvon va odamda o'xshashliklar mavjudligi, ularning oziqlanishi,
ko'payishi, o'sishi haqida to'xtalib o'tadi.
AMIR TEMUR (1336 - 1405) turli sohalarda bo`lgani kabi tabiatga
bo`lgan ijobiy munosobati haqida tarixiy manbalarda qayd etiladi. Ammo
temurning tabiat boyliklarini avaylash, uni ko`paytirish haqidagi g`amxo`rligi
sohibqiron tashabbusi va sa`i harakati evaziga Samarqand yaqinida barpo etilgan
o`n to`rtta bog` misolida nomoyon bo`ladi. U qadami yetgan joylarda bog`–
bo`stonlar, qal`a – qasrlar, yo`llar, go`zal go`shalar barpo etgan.
ALISHER NAVOIY (1441 - 1501) o`zining mumtoz badiiy asarlarida
inson va tabiat o`rtasidagi munosobatlar masalasiga keng o`rin ajratgan. Masalan,
“HAMSA” asariga kiritilgan “Sabbai sayyor” dostonidagi yetakchi mavzu va
goyalardan biri insonning tabiatga munosobati masalasidir. Asarda bayon
etilishicha bosh qaxramon shox Baxromning ovga bo`lgan ishqibozligi shu qadar
kuchayadiki, doston so`ngida o`z lashkari bilan sonsiz hayvonlarni qirg`in qiladi.
Tabiat esa bu adolatsizligi uchun undan ayovsiz o`ch oladi. Kuchli zilzila ro`y
berib, shox Baxrom, yori Dilorom va uning lashkarlarini yer yutadi. Ushbu
voqeani ifoda etar ekan, Alisher Navoiy odamlarni tabiatga nisbatan oqilona
munosobatda bo`lishga, uning boyliklaridan o`rinli foydalanishga undaydi.
Alisher Navoiy inson tabiati, tafakkur va hissiyoti, ozodalik, xushxulqlilik
va nihoyat, to`g`ri ovqatlanish tartibining salomatlikka ta`siri haqidagi fikrlari
badiiy asarlarida chuqur talqin etilgan.
ABU TOXIRXO`JA XIX asrda yashab ijod etgan. U tomonidan
yaratilgan “Samarqand” asarida Samarqand shahrining havosi, yerning tuzilishi,
geografik holati, shahar tevaragidagi tog`lar, buloqlar, ariq va daryolar,
o`simliklar va hayvonot dunyosi top`g`risida so`z yuritilgan. Ushbu ma`lumotlar
ham tarixiy, xam jo`g`rofiy, xam ekologiya nuqtai nazaridan ahamiyatga
molikdir.
Shunday qilib, O'rta Osiyoda tabiat fanlarining rivojlanishida buyuk
qomusiy olimlarning bajargan ishlari va bizgacha yetib kelgan asarlari tabiiyot
tarixini o'rganishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
G‘arb olimlarning tabiat haqiagi qarashlari. Eramizgacha bo‘lgan V-I
asrlami o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, «Tabiatshunoslik» fani yoki dunyoviy fanlar
haqidagi ilmiy tasavvur va kuzatishlar Gretsiyada rivojlandi. Grek olimlari
«Tabiatshunoslik» faniga ilmiy asos soldilar. Eramizgacha bo‘lgan IV asrda
Aristotel, Platon yevdoks, Knidskiy, Ptolomey dunyoning geomarkazini tuzdilar,
Empedokl, sababsiz hech narcha hosil bo'lmasligini va hech narsa izsiz yo‘qolib
ketmasligini aytdi. Demokrit, Epikur dunyoning atomlardan tuzilganligi haqida
farazni bildirishdi. Pifagor dunyoning sharsimon ekanligini, Eratosfen esa yeming
radiusini aniqladi, Giparx yerdan Oygacha bo‘lgan masofani o‘lchadi. Aristarx
Samosskiy, Eratosfen, Gipparx, Arximed va Ptolomeylar birinchi bo‘lib yulduzlar
bizdan juda olisda ekanligini ma’lum qilishdi, yerdan yulduzlargacha, yerdan
qo‘yoshgacha bo‘lgan masofalami o‘lchashdi.Ptolomey yerning dumaloqligini
isbotlaydigan geografik karta tuzdi, Aristotel esa anatomiya, botanika, sistematika
va hayvonlar embriologiyasini ilmiy asosladi. Galen va Gippokrat kasalliklaming
kelib chiqishini o‘rgandi va kasalni emas, balki kasallikning kelib chiqishini
davolash kerak, degan so‘zni aytdi.
Dunyoda «Tabiatshunoslik» fanining rivojlanishiga turtki bo‘lgan asarlar
jumlasiga Yevklidning «Boshlanish»i va Ptolomeyning «Buyuk qurilish» kabilar
kiradi. Bu davrdagi olimlar tabiatshunoslik sohasida katta tajribalar olib
borishmagan bo‘lishsada, kuzatish va fikrlash asosida uni rivojlantirdilar.
Qadimgi Gretsiya insoniyatga ilm va fanning buyuk darg‘alarini yetkazib berdi.
Ulaming kuzatishlar natijasida yozib qoldirgan ayrim durdona fikrlar hozirgacha
ahamiyatini yo‘qotgan emas. Oradan ming yillar o‘tganiga qaramasdan ularning
fikrlari odamlaming dunyoga bo‘lgan munosabatida, ma’naviyat va madaniyatida
alohida o‘rin egalaydi. Tabiatshunoslikka u davrlarda kam e’tibor berilgan bo‘lsa,
hozir taraqqiyotni, tabiatni, odamlami va jamiyatning quvvatini belgilaydigan
kuchga aylandi.Yevropa olimlari esa qadimgi yunon olimlarining asarlari bilan
arablaming tarjima- lari orqali tanishdilar, xalos. XV va XVIII asrlarda Kopemik,
Jordano Bruno, G.Galiley, I.Nyuton, I.V.Lomonosov, P.S. Pallas, A.G.Vemer,
S.Geyls, Ch.Darvin, K.Volf, J.Lamark va boshqalar tomonidan tabiat-
shunoslikni o‘rganish borasida inqilob yoki buyuk kashfiyotlar qilindi: ilmiy
tarjribalar boshlandi, muomalaga «tabiatni o‘rganuvchilar» atamasi kirib keldi.
Bu olimlar tomonidan tabiiy fanlardan - kimyo, biologiya, fizika, geologiyaning
birinchi tabiiy-ilmiy poydevoriga asos solindi. Tabiat haqidagi fanlaming empirik
qonuniyatlari aniq- landi. XVIII asrlarda Yevropa mamlakatlarida birinchi
akademiyalar va keng qamrovda bilim beradigan universitetlar ochildi. Tabiiy
fanlarga qiziqish doirasi juda kengaydi. Fan jamiyat rivojida o‘ziga xos o‘rin
egalladi. Ammo texnik fanlaming rivojlanishi hali juda sust edi.
Bu davrlarda yevropada tabiiy fanlar haqida dastlabki to‘g‘ri fikrlami
aytgan olimlar inkivizatorlar qahriga uchrab, ilmiy ishlari uchun joni bilan toiov
to‘ladilar. Tabiiy fanlar asrdan-asrga shu tarzda rivojlanib bordi. XIX asrga kelib,
tabiiy fanlar har tomonlama taraqqiy etdi, endi yerda hayotning paydo bo‘lishi,
turlar, tabiiy tanlanish, o‘simliklar sistematikasi haqida ilmiy asarlar yozildi,
hujayra kashf qilindi, makon va zamon haqida klassik mexanikaga asoslanib
asosiy fikrlar ishlab, chiqildi. Ko‘pgina ilmiy yo‘nalishlar bo‘yicha ishlar olib
borilib, muayyan xulosalar olindi, olimlar ayrim kashfiyotlami ikki mamlakatda
bir-biridan bexabar tarzda kashf etdilar (masalan, Mendel va Morgan). Tabiiy
fanlarga qiziqish sekin-asta nihoyatda kuchayib bordi, barcha fanlar bo‘yicha
tabiiy fanlar bilan bog‘liq holda izlanishlar olib borildi. XIX asming ikkinchi
yarmida dunyo mamlakatlaridagi fan namoyondalari bir-birlari bilan o‘zaro
bog‘lanishib, o‘z kashfiyotlarini o‘rgana boshladilar. Shu tariqa o‘zaro hamkorlik
boshlandi. Xalqaro kongresslar o‘tkazilib, olamshumul nazariya va xulosalar
birgalikda muhokama qilindi. Bu davrdagi birinchi xalqaro kongresslar kimyo
fani bo‘yicha 1860-yili Karlsrueda, geografiya bo‘yicha 1871-yili Antveфenda,
geologiya bo‘yicha 1878-yilda Parij- da o‘tkazildi. Ch.Darvinning buyuk
kashfiyotlariga ona bo‘lgan XIX asr «Darvin asri» deb ham nomlanadi. Fandagi
samarali natijalar xalq xo‘jaligining hamma sohalarida qo‘llanila boshladi. Endi
nazariyalardan amaliy tajribalarga tayangan holda xulosalar chiqarishga o‘tildi.
Bu borada kuzatishar olib boriladigan, laboratoriyalarga ega, texnik, biologik
yo‘nalishdagi universitetlar tashkil etildi. Xotin-qiz olimalarga ham amaliy fanlar
bilan shug‘ullanishlari uchun qator tajribalardan so‘ng imkoniyat yaratildi (Sofiya
Kovalevskaya, Mariya Kyuri). XIX asr tabiatshunosligida termodinamika va
elektrodinamika, energiyaning saqlanish hamda aylanish qonuni, turlararo tabiiy
tanlanish qonuni, fotosintez, elektron va kvant nurlanishlar, galaktika va undagi
yulduzlar, Neptun planetasi, tirikdan tirik paydo bo‘lishi kabi nazariyalar kashf
etildi. Elektrlarning davriy tuzilishi, atom va molekula, moddalar tuzilishining
kimyoviy nazariyasi asoslari, fizik- kimyo, organik va anorganik moddalarning
asosi birligi aniqlandi.
Bu asrda dunyoning hozirgi ko‘rinishiga to‘liq ta’rif berildi, geoxronologik
shkala ishlab chiqildi, tuproqshunoslik fan sifatida dunyoga keldi, dunyo
tuproqlarining to‘liq ta’rifi o‘rganib chiqildi. Hujayra kashf etildi va
hujayrashunoslik fan sifatida yuzaga keldi, genetika fanining ilmiy asosi
shakllandi, tashqi muhit va unda yashovchi tirik organizmlarning birligi
asoslandi, asab tizimining butun organizmni boshqarishi isbotlandi. Seleksiya,
fiziologiya, o‘simlikshunoslik, mikrobiologiya va boshqalar rivojlanib, fan
sifatida to‘liq shakllandi.
XIX asr boshlarida birinchi avtomobil va parovoz, paroxod yaratildi, temir
yo‘llar, shu asming ikkinchi yarmida, hatto, metroyo‘llari qurilib ishga tushirildi.
Insoniyat uchun eng zarur boigan elektr toki ham birinchi yozuv mashinkasi,
telegraf orqali uzatish, telefon va boshqalar ham shu asr olimlarining izlanishlari
mahsulidir. XIX asmi tabiatshunoslik rivojlanishida burilish yasalgan asr deb
atash mumkin.
Fan va texnika eng rivojlangan bu asrda tabiiy fanlar soni ko‘paydi, dunyo
haqidagi fikrlarimiz o‘zgarib, oydinlashdi. Eng muhim mavzu - dunyoning paydo
bo‘lishi haqida butun yer yuzi olimlari ma’lum bir fikrga keldilar. 0‘simliklar va
hayvonlarning kelib chiqish markazlari aniqlandi, biotexnologiya, sinergitika,
kibemetika fan sifatida shakllandi. Tabiatdagi voqealaming yo‘nalishsiz va aniq
qonunlarsiz o‘z holigacha rivojlanishi, dunyoning paydo bo‘lishidagi global
evolut- siyaning aniqlanishi kabi qonuniyatlar ilmiy jihatdan amaliy fanlarda
aksini topdi. XX asmi to‘liq ishonch bilan fan va texnika asri, deb atay olamiz.
Bu asrda fan va texnika yo‘nalishlarida birgalikda kashfiyot- lar qilindi,
izlanishlar olib borildi. Tabiatshunoslik fanlari qator texnik asbob-uskunalar
yordamida aniq natijalarga erishdi. Tabiiy fanlar laboratoriyasi radioteleskop,
kompyuter texnikasi, elektron mikroskoplar va eng aniq asboblar bilan jihozlandi.
Bulaming hamasi tabiiy fanlami zamon talabiga mos ravishda ravojlanishiga
yordam beradi
Do'stlaringiz bilan baham: |