|
2.1-rasm. (MTG – Methanol-to-Gasoline) Metanoldan benzin olish jarayoni. ExxonMobil (AQSh)
Ko’mir
XX аsr bоshlаridа dunyo bаlаnsidа kеng miqyosdа ko‘mir (65%), o‘tin (16%), o‘simlik vа hаyvоnоt chiqindilаri (16%) ishlаtilgаn. Yoqilg‘i bаlаnsidаgi nеftning ulushi аtigi 3% ni tаshkil qilgаn. Tаbiiy gаz umumаn ishlаtilmаgаn.
XX аsrning 30-yillаrigа kеlib enеrgоbаlаnsdаgi ko‘mirning ulushi kаmаyib (55%), nеftning ulushi ko‘pаydi (15%) vа yonuvchi gаzlаrdаn fоydаlаnilа bоshlаndi (3%). Kеyinchаlik (1960–1980-yillаr) yoqilg‘i-enеrgеtikа rеsurslаridаn fоydаlаnish miqdоri оshib bоrishi nаtijаsidа enеrgоbаlаns strukturаsi kеskin o‘zgаrdi.
Оqibаtdа nеft ulushi 1,35 vа gаzning ulushi 1,56 mаrtа ko‘pаydi, qаttiq yoqilg‘ining ulushi esа 1,7 mаrtа kаmаydi. Bu dаvrdа bаrchа turdаgi yoqilg‘i-enеrgеtikа rеsurslаridаn fоydаlаnish 2,4 bаrаvаr оshdi vа tаxminаn 17,0 mlrd. tоnnа nеftli yoqilg‘ini tаshkil qildi (2000-yil). Kеyingi yillаrdа jаhоn miqyosidа ko‘mirdаn fоydаlаnish, umumаn enеrgiyadаn fоydаlаnishgа nisbаtаn tеzrоq o‘sib bоrmоqdа. 1980-yillаrdа umumаn enеrgiyadаn fоydаlаnish (1970-yilgа nisbаtаn) 17% gа ko‘pаygаn bo‘lsа, ko‘mirdаn fоydаlаnish 28–29% tаshkil qilgаn.
Kеlаjаkdа qаttiq yoqilg‘i (ko‘mir, yonuvchi slаnеtslаr, tоrf) kоnlаrini qаzib chiqаrishni ko‘pаytirib bоrish ko‘zdа tutilmоqdа. Chunki ulаr dunyo miqyosidа zаxirаlаri hаjmi bo‘yichа 90% ni, nеft vа gаzniki esа fаqаt 7% ni tаshkil qilаdi. Аgаrdа ulаrning yonish issiqligi hisоbgа оlinаdigаn bo‘lsа, u hоldа qаttiq yoqilg‘ilаr ulushi 74% ni, gаz vа nеftning ulushi 26% ni tаshkil qilаdi.
Dunyo bo'yicha qidirib topilgan ko'mir zaxiralarining 90% dan ortig'i 10 mamlakatda joylashgan3.
Ular orasida birinchi o'rinda dunyodagi barcha turdagi ko'mirning eng katta tasdiqlangan zaxiralariga ega AQSh turadi. Bu dunyo zaxiralarining chorakdan ko'prog'ini (26,6%) tashkil etadi. Mamlakatda qattiq va jigarrang ko'mirning umumiy zaxirasi 237,295 million tonnaga baholanmoqda. Ular taxminan 245 yilga yetishi mumkin. Shuningdek, Qo'shma Shtatlar dunyoda qazib olinadigan ko’mirning taxminan 12% ulushi bilan ikkinchi o'rinda turadi.
Ikkinchi yirik ko'mir zaxirasi Rossiyada joylashgan. Bu 157,010 million tonnani tashkil etadi, bu butun dunyo zaxiralarining 17 foizidan ko'prog'ini tashkil qiladi. Biroq, ularning aksariyati rivojlanish uchun mos emas, chunki ular Sibirning abadiy muzli hududida joylashgan.
Ko'mir qidirib topilgan zaxiralari bo'yicha birinchi uchlikni Xitoy egallaydi. Uning yer osti boyliklarida 114,500 million tonna ko'mir yoki dunyo umumiy hajmining 12,8 foizi mavjud. Shuningdek, Xitoy dunyodagi eng yirik ko'mir ishlab chiqaruvchisi bo'lib, qazib olingan qazib olinadigan yoqilg'ining 46 foizdan ortig'i uning hissasiga to'g'ri keladi.
To'rtinchi o'rinni Avstraliya egallab turibdi, uning zaxirasi 76,400 million tonnani yoki dunyodagi jami zaxiralarning 8,6 foizini tashkil qiladi. Mamlakat, shuningdek, dunyodagi eng yirik ko'mir eksportchisi hisoblanadi. U ko'mir etkazib berilishining 30 foizini tashkil qiladi. Ko'mir eksportining yarmi Yaponiyaga, qolgan qismi Evropa Ittifoqi va Osiyo-Tinch okeani mintaqalariga, asosan Buyuk Britaniya va Gollandiyaga to'g'ri keladi.
Beshinchi yirik zaxiralar Hindistonda joylashgan. Bu 60,600 million tonna yoki dunyodagi tasdiqlangan zaxiralarning 6,8%. Hindiston shuningdek ko'mir qazib olish hajmi bo'yicha (dunyo ishlab chiqarishining 7,7%) Xitoy va AQShdan keyin uchinchi o'rinda turadi.
Reytingda oltinchi o'rinda turuvchi Germaniya 40,548 million tonna (dunyo zaxirasining 4,5 foizi) tasdiqlangan ko'mir zaxirasiga ega. Biroq, bugungi kunda Germaniyada 2018 yilda yopilishi rejalashtirilgan ikkita ko'mir koni bor. Mamlakatning ko'mirdan voz kechishining asosiy sabablari er osti qazib olishdan past rentabellik va qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tishdir.
33,873 million tonna tasdiqlangan zaxiralari bilan (dunyo zaxirasining 3,8 foizi) Ukraina ettinchi o'rinda turadi. Biroq, mamlakatda sanoat ko'mirini ishlab chiqarish bo'yicha bir necha yillardan beri savdo bozorlarining qisqarishi, mablag' etishmasligi va mamlakat sharqidagi urush tufayli kuchli pasayish kuzatilmoqda.
Qozog’iston respublikasi 33,600 million tonna (dunyo zaxirasining 3,8 foizi) dunyo ko’mir zaxirasi bo’yicha reytingda sakkizinchi o'rinni egallagan. Bu 300 yildan ortiq davom etadi. Shu bilan birga, Qozog'istonda ko'mir sanoatining barcha asosiy segmentlari taqdim etilgan. Issiqlik ko'mirini qazib olish va undan foydalanish ayniqsa rivojlangan.
Janubiy Afrikada o'rganilgan ko'mir zaxiralari 30,156 million tonnani (dunyo zaxirasining 3,4 foizi) tashkil etib, to’qqizinchi o’rinni egallamoqda. Shu bilan birga, mamlakatda neft etishmasligi tufayli barcha elektr energiyasining qariyb 80 foizi aynan ko'mirni yoqib olinadi.
O’ninchi o’rin Indoneziya. Bu davlatda 28,017 million tonna ko'mir bor (dunyo zaxirasining 3,1 foizi). Bundan tashqari, mamlakatda ko'mirdan foydalanilgan holda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 44,9 foizi ishlab chiqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
