Маъруза №16 Мавзу: Кўчки. Унинг ҳосил бўлиш сабаблари

Маъруза № 4 Мавзу: Кўчки ҳодисаси.

• Режа:
• 1 . Кўчки. Унинг ҳосил бўлиш сабаблари.
• 2. Кўчкининг турлари, аҳамияти, уларга қарши чора-тадбирлар.
• 3. Ағдармалар, сочилмалар, тўкилмалар.

Таянч сўзлар:

• кўчки, унинг ҳосил бўлиш сабаблари, кўчкининг турлари, аҳамияти, уларга қарши чора-тадбирлар

• 1.Кўчки ҳодисаси деб, тоғ ён бағир-ларида, шунингдек денгиз-кўл қир-ғоқларида тоғ жинсларининг ўз оғирлиги таъсирида қиялик бўйлаб сурилиб кетишига айтилади.

Кўчкининг ҳосил бўлиш сабаблари:

• Ер усти ва Ер ости сувларининг мавжудлиги;
• Жойнинг рельефи;
• Қияликни ташкил этувчи грунтлар;
• Нураш жараёни;
• Геологик жараён ва ҳодисалар;
• Зилзила;
• Инсоннинг мухандислик фаолияти.

Кўчкининг элементлари:

• 1.Кўчки танаси деб , сурилган тоғ жинсларининг массивига айтилади.
• 2.Сурилиш юзаси деб, кўчаётган жинснинг маълум бир юза бўйлаб ҳаракат йўналишига
• айтилади.
• 3.Узилиш девори деб, сурилиш юз бергандан сўнг сурилиш юзаси очилиб қолган қисмига
• айтилади.
• 4.Кўчки терассалари деб, кўчки рўй бергандан сўнг,кўчки танаси устида ҳосил бўлган баланд-паст- зинасимон юзага айтилади.

• 5.Кўчки тили деб, кўчиб тушган кўчки танаси-нинг энг олдинги қисмига айтилади.
• 6. Кўчки базиси деб, кўчкининг қиялик билан кесишган жойига айтилади.
• 7.Сурилиш ўйими ёки цирки деб, кўчки нати-жасида ён бағирларида ҳосил бўлган чуқур-ликларга айтилади.
• 8.Қоя тоғ жинси.
• 9.Кўчки ҳосил бўлгунга қадар қияликнинг кўриниши.

Кўчкининг даракчилари:

• Қияликдаги ёриқлар ва маст дарахтлар.

2.Кўчкининг қуйидаги турла-ри мавжуд:

• Суффо-
• зион

• Поғона-симон кўчки-лар

• Ағдар-ма кўчки-лар

• Тошли-
• гилли
• оқим

• Оқимли
• кўчки-лар

• Оқава

• Ёйилма

• Кўчки-нинг турлари

Ёйилма деб, кўчкининг кичикроқ ҳажмдаги тури бўлиб, узоқ вақт ёмғир ёғиши, қорнинг эриши натижасида тупроқ ўсимлик қатламининг кўчишига айтилади.

Оқава- тоғ жинсларининг атмосфера ёғин-лари, Ер ости сувлари таъсирида бирданига сурилишига айтилади.

Оқимли кўчкилар- секин, баъзида бирмунча тез рўй берадиган кўчкилар бўлиб, Ер ости сувлари таъсирида сувга тўйинган жинсларнинг қиялик бўйлаб сурилишидан ҳосил бўлади,ҳажмининг катталиги ва чуқурлиги билан фарқланади.

Тошли-гилли оқим- таркибида силлиқлан-маган майда шағал бўлган суглинокли қа-ватнинг қиялик бўйлаб тез ҳаракатидир.

Ағдарма кўчкилар – тик қияликлардаги тоғ жинс-ларини устки ва остки томондан намланиши оқи-батида грунт массасини ҳаракатга келиши тушу-нилади.

Поғонасимон кўчкилар -турли хил қатлам-лардан ташкил топган, бир неча кўчки-ларнинг йиғиндисидан иборат бўлади.

Суффозион кўчки -химиявий нураш жараёнида тоғ жинси таркибидаги тузларнинг эриши ва оқар сув-лар томонидан уларда ҳосил бўлган заррачалар-ни ювилиб чиқиши натижасида рўй беради.

Кўчкига қарши чора-тадбирлар:

• Ер усти ва Ер ости сувларини тартибга солиш ишлари;
• Сувга тўйинган тоғ жинсларининг намлигини йўқотиш;
• Қияликни ташкил этувчи тоғ жинси массасини қиялик бўйлаб бир хил бўлишини таъминлаш;
• Қияликларда экин экмаслик, экилса ҳам меёридан кам суғориш;
• Тоғ жинсларини емирилиш ва ювилиш жарёнидан сақлаш;
• Кўчки ҳодисаси кузатилаётган жойда портлашиш ишларини олиб бормаслик;

• Поезд, автомобил тезликларини камайтириш ишларини олиб бориш;
• Қияликларни турли иншоотлар ёрдамида мустаҳкамлаш (тиргович деворлар қуриш, қозиқли, бурғу қудуқли, шурфли маҳкамлаш ишлари);
• Кўчкиларни қияликлардаги дарз ва ёриқларни ҳар хил тоғ жинслари билан тўлдириб, унга қарши чора-тадбирлар амалга оширилади.

3.Нураш жараёнининг таъсири туфайли тоғли ноҳияларда

• Ағдармалар
• Сочилмалар
• Тўкилмалар
• деб аталувчи ҳодисалар учраб туради.

Ағдармалар деб, тоғ жинсларининг катта ҳажм-даги бўлакларини қияликлардан ўз оғирлиги натижасида ағдарилиб тушишига айтилади.

Сочилмалар деб, ясси тоғликларда тик бўлиб чи-қиб қолган қояларни емирилишидан ҳосил бўлган тоғ жинсларининг парчаларига айтилади.

Тўкилмалар деб, тоғ жинслари парчаларга бўли-ниб, ўз оғирлиги таъсирида тоғ ён бағирларининг пастки қисмига тўпланиш ҳодисасига айтилади.

Ағдармалар, сочилмалар, тўкилмаларга чора- тадбирлар:

• Тоғ жинсларидаги ёриқларни беркитиш услубларини қўллаш;
• Қияликларни тўкилмалар, сочилмалардан тозалаб туриш;
• Тўкилмалар йиғилиб қолган жойларни текислаш;
• Қиялик устига тўкилмани ушлаб қоладиган турли тўсиқлар қуриш( сим тўрлардан, бетон- плита деворлардан фойдаланиш).