|
O`lchashlarning tasnifi. O`lchash usullari.
O`lchov vositalari o`lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasi, roliga qarab
ishchi, namunaviy va etalon o`lchov asboblariga bo`linadi.
Ishchi o`lchov vositalari xalq xo`jaligining barcha tarmoklarida amaliy
o`lchashlar uchun mo`ljallangan. Ular anikligi orttirilgan o`lchov vositalariga va
texnik o`lchov vositalariga bo`linadi.
Namunaviy o`lchov vositalari ish o`lchov asboblarini tekshirish va ularni
o`zlari bo`yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalonlar fizik kattalik birliklarini qayta tiklash va saqlash, ularning
o`lchamlarini namuna o`lchov asboblari orkali xalq xo`jaligida qo`llanadigan ish
o`lchov vositalariga o`tkazishga xizmat kiladi. Fizik kattaliklarning birliklari
o`lchami shu usul bilan etalonlardan namuna o`lchov asboblari yordamida boshqa
o`lchov asboblariga o`tkaziladi.
O`lchash vositalarining ko`rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki
ularning ko`rsatishlariga tuzatish kiritish maksadida o`lchov vositalari
ko`rsatishlarini namuna o`lchov asboblarining ko`rsatishlariga taqqoslash asbobni
tekshirish deb ataladi.
SHkala bo`linmalariga qabul qilingan o`lchov birliklarida ifodalangan
qiymatlar berishdan iborat operasiya darajalash deb ataladi.
Birlashtirib o`lchash bir necha bir nomli kattaliklarni bir vaktda
o`lchashdan iboratki, unda izlangan kattaliklarning kiymatlari bevosita
o`lchashda hosil kilingan tenglamalar sistemasidan topiladi.
Bir vaqtda ikki yoki bir necha turli nomli kattaliklarni ularning orasidagi
funksional munosabatlarni topish uchun olib borilgan o`lchashlar birgalikda
o`lchash dyoyiladi. Jumladan o`lchash rezistorining 20°C dagi elektr qarshiligi va
temperatura koeffisientlari uning karshiligini turli temperaturalarda bevosita
ulchash ma`lumotlari bo`yicha topiladi.
O`lchashlar yana absolyut va nisbiy o`lchashlarga bo`linadi.
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o`lchash absolyut o`lchash deb ataladi.
Masalan, shtangensirkul yordamida bajarilgan o`lchashlar absolyut o`lchashdir,
chunki unda o`lchanayotgan kattalik kiymati bevosita olinadi.
Biror kattalikning shu ismli birlik rolini o`ynayotgan kattalikka nisbatini
o`lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb kabul kilingan kattalik
bo`yicha o`lchash nisbiy o`lchash deb ataladi. Masalan, optmetr yoki pishangli
skoba yordamidagi o`lchashlar nisbiydir: avval oxirgi o`lchov yoki oxirgi o`lchov
bloki qo`yiladi va o`lchash vositalari shkaladagi ko`rsatkich nolga teng
bo`ladigan qilib sozlanadi, so`ngra o`lchanadigan detalni joylashtiriladi va sanoq
olinadi, ya`ni strelka detal o`lchamining oxirgi o`lchov yoki blokniig ma`lum
o`lchamidan chetga chikishini ko`rsatadi. Temperaturani termoelektr effektdan
foydalanishga asoslangan o`lchash yoki massani tortish usuli bilan, ya`ni massaga
proporsional bo`lgan og`irlik kuchidan foydalanish usuli bilan o`lchash ham
nisbiy o`lchashdan iborat. Nisbiy o`lchashdan katta aniqlik zarur bo`lgan xollarda
foydalaniladi. O`lchashlar o`lchash prinsipini aniklab beradigan fizik xodisalarga
asoslanib olib boriladi. Masalan, moddaning kengayishi bo`yicha temperaturani
o`lchash, muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko`tarilishi bo`yicha
vakuumni o`lchash. O`lchashning biror prinsipini amalga oshirish uchun turli
texnik vositalar ko`llaniladi. O`lchashlarda ko`llaniladigan va normallashgan
metrologik xossalarga ega bo`lgan texnik vositalar o`lchash vositasi deyiladi.
O`lchash prinsipini va vositasini belgilab beradigan usullar majmui o`lchash usuli
deyiladi.
O`lchashlarda bevosita (to`g`ridan-to`g`ri) baholash, differensial, o`lchov
bilan taqqoslash va nol (kompensasion) usullar keng tarqalgan.
Bevosita baholash usuli o`lchanayotgan kattalik miqdorini bevosita
o`lchash asbobining xisoblash qurilmasi bo`yicha bevosita topish imkonini
beradi. Masalan, bosimni prujinali manometr bilan, massani siferblatli tarozida,
tok kuchini ampermetr bilan o`lchash va Bu usulda o`lchash anikligi uncha katta
bo`lmasa ham, o`lchash jarayonining tezligi uni amalda ko`llanishda tengi yo`k
usulga aylantiradi.
Differensial (ayirmali) usul o`lchanayotgan va ma`lum kattaliklarning
ayirmasini o`lchashni xarakterlaydi. Masalan, gaz aralashmasi tarkibini havoning
issiq o`tkazuvchanligiga taqqoslash yo`li bilan issik o`tkazuvchanlik bo`yicha
o`lchash.
G`oyatda aniq o`lchashlarda o`lchov bilan taqqoslash usuli qo`llaniladi.
Bunda o`lchanayotgan kattalik o`lchov yordamida topilgan kattaliklar bilan
taqqoslanadi. Masalan, o`zgarmas tokning kuchlanishini elektr yurituvchi kuchi
normal element EYuK iga teng bo`lgan takkoslash kompensatorida o`lchash yoki
massani pishangli tarozilarda muvozanatlashtiruvchi toshlar bilan o`lchash. Bu
usul ta`sir etuvchi kattaliklarning o`lchash natijasida ta`sirini kamaytirishga
imkon beradi, chunki ular o`lchanayotgan kattaliklarni o`zgartirish zanjirida ham,
o`lchov natijasida topilgan kattaliklar zanjirida ham o`lchashga doyr signallarni
ko`pmi yoki ozmi tekis buzadi.
Nol (kompensasion) usul o`lchanayotgan kattalikni qiymati ma`lum bulgan
kattalik bilan taqqoslashdan iborat, ammo ular orasidagi ayirma ma`lum kattalikni
o`zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi. Potensiometrlar, muvozanatlashtirilgan
ko`priklar va boshqalar nol usulga asoslangan asboblarga mnsol bo`la oladi. Nol
usul o`lchashning yuqori aniqligini ta`minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
