Ma`ruza №1 O`lchash vositalari va tizimlari. O`Lchash to`G`risida umumiy malumotlar. Reja



Download 0,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/7
Sana30.12.2021
Hajmi0,56 Mb.
#98271
  1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
1-lecture (1)



MA`RUZA №1 

O`LCHASH VOSITALARI VA TIZIMLARI. O`LCHASH 

TO`G`RISIDA UMUMIY MALUMOTLAR. 

Reja: 

1.  O`lchash vositalari va tizimlari haqida ma`lumot. 

2.  O`lchashlarning tasnifi. O`lchash usullari. 

3.  O`lchash xatoliklari va o`lchov asboblari haqida umumiy ma`lumotlar 

 

O`lchash vositalari va tizimlari haqida ma`lumot 

O`lchash  vositalari  va  tizimlari.  O`lchash  vositalari  o`lchashlarda 

ishlatiladi  va  ular  normallashgan  metrologik  xossalarga,  ya`ni  kattaliklarning 

ma`lum  sonli  kiymatlariga  hamda  o`lchash  natijalarining  aniqligi  va 

ishonchliligini ifodalovchi xossalarga ega bo`ladi. 

O`lchash  vositalarining  asosiy  turlariga  o`lchovlar,  o`lchash  asboblari, 

o`lchash o`zgartkichlari va o`lchash kurilmalari kiradi. 

O`lchov  –  berilgan  o`lchamdagi  fizik  kattalikni  qayta  o`lchash  uchun 

mo`ljallangan  o`lchash  vositasi.  Masalan,  qadoqtoshmassa  o`lchovi;  o`lchov 

rezistori – elektr qarshilik o`lchovi; yoritish lampasi – yorug`lik o`lchovi va h.k. 

Bir xil o`lchamli fizik kattalikni qayta o`lchaydigan bir qiymatli hamda turli 

o`lchamdagi  qator  bir  nomli  kattaliklarni  qayta  o`lchaydigan  ko`p  qiymatli 

o`lchovlar  bor.  Ko`p  kiymatli  o`lchovlarga  bo`linmali  chizg`ichlar,  induktivlik 

variometri va boshqalar misol bo`la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina 

emas, balki turli birikmalarda turli o`lchamli qagor bir nomli kattaliklarni qayta 

o`lchash  maqsadida  qo`llaniladigan  o`lchovlar  komplekti  o`lchovlar  to`plamini 

tashkil  etadi.  Masalan,  qadoqtoshlar  to`plami,  uchlikli  uzunlik  o`lchovlari 

to`plami,  o`lchov  kondensatorlari  to`plami  va  x.  O`lchovlar  magazini  –  sanoq 

qurilmalari  bilan  bog`langan  maxsus  qayta  ulagichlarga  ega  bo`lgan  bitta 

konstruktiv butun qilib birlashtirilgan o`lchovlar to`plami. O`lchovlar magazini 

elekgrotexnikada  keng  qo`llaniladi:  qarshilik  magazini,  sig`imlar  magazini, 

induktivliklar magazini. 

O`lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi. 

Standart  namuna  –  modda  va  materiallarning  xossalarini  yoki  tarkibini 

xarakterlovchi  kattaliklarning  birligini  qayta  tiklash  uchun  o`lchov.  Masalan, 

tarkibidagi  ximiyaviy  elementlari  ko`rsatilgan  ferromagnit  materiallar 

xossalariniig standart namunasi. 

Namuna  modda  –  tasdiqlangan  spesifikasiyada  ko`rsatilgan  tayyorlash 

shartlariga  rioya  qilinganda  tiklanadigan  ma`lum  xossalarga  ega  bo`lgan 

moddadan iborat o`lchov. Masalan, “toza” gazlar, “toza” metallar, “toza” suv. 

Kuzatuvchi  idrok  qilishi  uchun  qulay  shakldagi  o`lchov  informasiyasi 

signalini  ishlab  chiqishga  xizmat  qiladigan  o`lchash  vositasi  o`lchov  asbobi 

deyiladi. O`lchov asbobida kuzatuvchi o`lchanayotgan kattalikning son qiymatini 

o`qishi  yoki  sanashi  mumkin.  O`lchov  asboblari  analog  va  rakamli  bo`lishi 

mumkin.  Analog  o`lchov  asboblarida  asbobning  kursatishi  o`lchanayotgan 

kattalik  o`zgarishining  uzluksiz  funksiyasidan  iborat  bo`ladi,  raqamli  o`lchov 




asboblarida esa ko`rsatishlar o`lchov informasiyasi signalini diskret o`zgartirish 

natijasidan iborat bo`lgan raqamli shaklda ifodalangan bo`ladi. 

Keyingi vaktlarda rakamli asboblar borgan sari kengroq qullana boshlandi, 

chunki  ularning  ko`rsatuvlari  osongina  kayd  kilinadi,  ularni  EHMga  kiritish 

uchun  qulay.  Raqamli  asboblarning  tuzilishi  o`lchashda  analog  asboblarga 

qaraganda  katta  aniqlikka  erishishga  imkon  beradi.  SHu  bilan  birga  rakamli 

asboblar qo`llanganda o`qish xatoligi bo`lmaydi. Ammo analog asboblar rakamli 

asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir. 

O`lchov  asboblari  ko`rsatuvchi,  qayd  qiluvchi,  kombinasiyalangan, 

integrallovchi  va  jamlovchi  asboblarga  bo`linadi.  Ko`rsatuvchi  asboblarda 

raqamli  qiymatlar  shkala  yoki  raqamli  tablodan  o`qiladi.  Qayd  qiluvchi 

asboblarda  ko`rsatuvlarni  yo  diagramma  qog`ozida  yozib  olish  yoki  raqamli 

tarzda  chop  etish  ko`zda  tutiladi.  Kombinasiyalangan  asboblar  o`lchanayotgan 

kattalikni  bir  vaktning  o`zida  kursatadi  hamda  qayd  qiladi.  Integrallovchi 

asboblarda o`lchanayotgan kattalik vaqt bo`yicha yoki boshqa erkli o`zgaruvchi 

bo`yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko`rsatishlar turli kanallar bo`yicha 

unga  keltirilgan  ikki  yoki  bir  necha  kattaliklarning  yig`indisi  bilan  funksional 

bog`langan bo`ladi. 

O`lchashga  doir  axborotni  uzatish,  o`zgartirish,  ishlov  berish  va  saqlash 

uchun  qulay  bo`lgan,  ammo  kuzatuvchi  bevosita  idrok  qilishi  mumkin 

bo`lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiqish uchun xizmat kiladigan o`lchash 

vositasi  o`lchash  o`zgartkichi  deb  ataladi.  Inson  o`zining  sezgi  organlari  bilan 

o`lchash  o`zgartkichi  signallarini  kabul  qila  olmaydi.  O`zgartiriladigan  fizik 

kattalik kirish kattaligi, uning o`zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish 

va  chiqish  kattaliklari  orasidagi  bog`lanishni  o`zgartkich  funksiyasi  qaror 

toptiradi.  O`lchash  o`zgartkichlari  o`lchov  asboblarining,  turli  o`lchov 

sistemalarining,  biror  jarayonlarni  avtomatik  nazorat  qilish  yoki  boshqarish 

sistemalarining  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  O`lchanayotgan  kattalik  keltirilgan 

o`lchash  o`zgartkichi  birlamchi  o`zgartkich  deyiladi.  Birlamchi  o`lchash 

o`zgartkichlari, ko`pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o`lchanayotgan 

kattalik  ta`siridagi  qismi  sezuvchan  element  deyiladi.  Masalan,  termoelektrik 

termometrda  termopara,  manometrik  termometrda  termoballon  ana  shunday 

elementlardir.  O`lchov  asboblari  va  o`zgartkichlari  o`lchanayotgan  kattalikning 

turiga qarab tegishli nomlarga ega bo`ladi, masalan, termometrlar, manometrlar, 

difmanometrlar,  sarf  o`lchagichlar,  satx  o`lchagichlar,  gaz  analizagorlari, 

koncentratomerlar, nam o`lchagichlar va h. 

 

 

1.1- rasm. O`lchov asbobi – shkalasi. 



 


Ko`rsatuvchi  analog  o`lchov  asboblarining  sanoq  qurilmasi  shkala  va 

(strelkali  yoki  nurli)  ko`rsatkichdan  tuzilgan.  1.1-  rasmda  o`lchov  asbobining 

shkalasi ko`rsatilgan. SHkaladagi sonli qiymatlar ko`rsatilgan belgilar shkalaning 

sonli  belgilari  deyiladi.  SHkalaning  ikki  qo`shni  belgilari  orasidagi  oraliq 

shkalaning  bo`linmasi  deyiladi.  SHkalaning  ikki  qo`shni  belgisi  mos  kelgan 

kattalik qiymatlari ayirmasi shkala bo`linmasining qiymati deyiladi. O`zgarmas 

bo`linmali va o`zgarmas qiymatli shkala tekis shkala deyiladi. 

O`lchanayotgan  kattalikning  sanok  qurilmasi  bilan  aniqlanadigan  hamda 

o`lchanayotgan kattalik uchun qabul qilingan birliklarda ifodalangan qiymatlari 

o`lchov asbobining ko`rsatishlari deyiladi. O`lchanayotgan kattalikning shkalada 

ko`rsatilgan  eng  kichik  kiymati  shkalaning  boshlang`ich  qiymati,  eng  katta 

qiymati esa shkalaning ohirgi qiymati deyiladi. SHkalaning uning boshlang`ich 

va oxirgi kiymatlari bilan chegaralangan kiymatlari soxasi (oralig`i) ko`rsatuvlar 

diapazoni  deyiladi.  O`lchanayotgan  kattalikning  o`lchov  vositalari  uchun  yo`l 

qo`yiladigan xatoliklar normalangan qiymatlari soxasi o`lchov asbobi eki o`lchov 

o`zgartkichining o`lchov diapazoni deyiladi. Texnik asboblarda, odatda, o`lchov 

diapazoni  bilan  ko`rsatuvlar  diapazoni  moc  keladi.  O`lchov  diapazonining  eng 

kichik va eng katta qiymatlari o`lchov chegaralari deyiladi. 

SHkaladan  sanoq  olishda  shkala  qo`zg`almas  va  qo`zg`aluvchan  bo`lishi 

mumkin. SHkalalarda belgilar to`g`ri chizik buylab yoki yassi yoxud silindrsimon 

sirtdagi  aylana  yoyi  bo`ylab  joylashgan  bo`ladi.  1.2-rasmda  o`lchov  asboblari 

shkalalarining eng ko`p uchraydigan turlari ko`rsatilgan 

Asboblarning shkalalari bir tomonlama, ikki tomonlama va nolsiz bo`lishi 

mumkin.  Bir  tomonlama  shkalalarda  o`lchov  asbobi  chegaralaridan  biri  nolga 

teng bo`ladi (masalan, ko`rsatuvlar chegarasi 0 dan 100°C gacha bo`lgan simob 

termometri). Agar shkalada nol belgisi uning boshlang`ich va oxirgi che garasi 

bilan  ustma-ust  tushmasa,  u  ikki  tomonlama  shkala  deyiladi  (masalan, 

ko`rsatuvlar chegarasi –0,1 ... 0 .... 0,15 MPa bo`lgan manometr). 

 

1.2- rasm. SHkalalar: 



a – to`g`ri chiziqli; 6 – yoysimon (yoy burchagi 180° gacha); v –yassi; g – 

yoysimon (yoy burchagi 180° dan yuqori), d – silindrsnmon. 

  

Agar shkala nol belgisiga ega bo`lmasa, u nolsiz shkala deyiladi (masalan, 



ko`rsatuvlar chegarasi 200 dan 400°C gacha bo`lgan termometr). 

 



Ko`rsatkichning  vaziyati  uning  shkala  boshidan  chiziqli  yoki  burchakli 

siljishi  bilan  aniqlanadi.  Kursatkich  vaziyati  bilan  sanoq  orasidagi  bog`lanish 

shkala  xarakteristikasi  deyiladi.  Ko`rsatkichi  burchakli  siljiydigan  asboblarning 

shkala xarakteristikasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 

𝑛  =  𝑓 (𝜑) ,                           (1.1) 

bunda φ – ko`rsatkichning shkala boshidan , burilish burchagi. 

To`g`ri chiziqli shkalali asboblar uchun 

𝑛  =  𝑓 (𝐿) ,                           (1.2) 

bunda L – ko`rsatkichning shkala boshidan chiziqli siljishi. 

1.3-rasmda shkalali sanoq qurilmalari sxematik ko`rsatilgan. 

Qayd  qiluvchi  o`lchov  asboblari  qog`oz  lentalarga  yoki  diskka 

o`lchanayotgan  kattalikning  hozirgi  qiymatini  vaqt  bo`yicha  avtomatik  yozib 

beruvchi moslama bilan ta`minlanadi. Bir holda qog`oz lentada (diskda) uzluksiz 

chiziq  pero  bilan  chiziladi,  boshqa  holda  lentada  davriy  ravishda  sanoqlarning 

sonli qiymatlari chop etiladi. Bitta qog`oz lentada bir necha egri chiziq yozilishi 

(chizilishi)  mumkin.  Bu  holda  o`lchov  asbobining  ichiga  avtomatik  uzgich-

ulagich  o`rnatiladi,  u  o`lchovning  bir  necha  nuqtalarida  joylashgan  birlamchi 

o`zgartkichlardan birini o`lchov sistemasiga navbat bilan ulaydi. 

 

 

1.3-rasm. Qayd qiluvchi qurilmalar: 




Download 0,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish