Ma’ruza №1 Mavzu: aes turlari. Aes asosiy texnolоgik qurilmalari

Ma’ruza № 1
Mavzu: AES turlari. AES asosiy texnolоgik qurilmalari.

Atom elektr stansiyasi (AES) — Texnologik sxemasi jihatidan issiqlik elektr stansiyalari turiga kiruvchi elektr stansiya. Oddiy issiqlik elektr stansiyalari (TES)da koʻmir, neft, qoramoy (mazut) va gaz yoqilsa, Atom Elektr Stansiyasida yoqilgʻi sifatida uran ishlatiladi. Atom Elektr Stansiyasining asosiy qismi atom qozoni, yaʼni atom reaktori. Atom Elektr Stansiyasida, koʻpincha, atom reaktorlarining. 4 tipi qoʻllaniladi: 1) Suv-suvli (bunda susaytirgich moda oʻrnida ham, issiqlik eltuvchi modda oʻrnida ham oddiy suv ishlatiladi); 2) Grafit-suvli (suv — issiklik eltuvchi, grafit esa susaytiruvchi boʻladi); 3) Ogʻir suvli (oddiy suv issiqlik eltuvchi, ogʻir suv esa susaytiruvchi); 4) Grafit-gazli (gaz — issiqlik eltuvchi, grafit — susaytiruvchi). Zamonaviy atom energetikasida asosan uran235 dan foydalaniladi. Uning tabiiy zaxirasi unchalik katta emas, organik yoqilgʻining esa atigi 10 % ini tashkil kiladi. Bu miqdor atom energetikasini yoqilgʻi bilan uzoq vakdtacha taʼminlay olmaydi. Yadro yoqilgʻisi sifatida qoʻllaniladigan plutoniy-239 va uran-233 olish uchun xom ashyo hisoblanadigan uran-238 bilan toriy-232 ning zaxirasi yer bagʻrida yetarli miqdorda. Bu yadro yoqilgʻilari yerdagi energetik resursni taxminan. 1000 baravar oshiradi. Hozirgi yoqilgʻi ishlab chiqaradigan koʻpaytiruvchi atom reaktorlarida yoqilgʻi miqdorini ishlash jarayonida orttirish mumkin. Masalan, ikki marta koʻpaytirish uchun taxminan. 10 yilgacha vaqt kerakligi maʼlum. Demak, odamzod atom yoqilgʻisisiz qolmaydi.Atom energiyasi xalqaro agentligining xabar berishicha, 1985 yil oxirida dunyoning 26 mamlakatida atom elektr stansiyalarida umumiy quvvati 248577 MVt boʻlgan 374 reaktor ishlab turgan. Shulardan umumiy quvvati 77851 MVT boʻlgan 93 reaktorli AQSH birinchi oʻrinda, qolganlari esa Fransiya (37533 MVT), sobiq SSSR (26803 MVT), Yaponiya (23665 MVT), sobiq GDR (16429 MVT) va Angliya (10120 MVT). Dunyoning koʻplab boshqa mamlakatlarida ham Atom Elektr Stansiyasilar ishlab turibdi. Hozirgi vaqtda xalq xoʻjaligining elektr energiyasidan foydalanmaydigan biror sohasini topish qiyin. Shuning uchun elektr energiyasi ishlab chiqarish yildan yilga ortib bormoqda. Masalan, 1980-yilda dunyoda ishlatilgan elektr energiyasining 5,6 %, 1985-yilda — 10,8 % va 1988-yilda-27 % Atom Elektr Stansiyasilarda ishlab chiqilgan.

Taqqoslash uchun 1987-yil AQSH ishlatgan energiyasining 19 %, Buyuk Britaniyada 19 %, Yaponiyada 30 %, GFRda 34 %, Fransiyada 76 % Atom Elektr Stansiyasilarda ishlab chiqilgan. Lekin 1986-yil aprelda Chernobil (sobiq SSSR) Atom Elektr Stansiyasida boʻlib oʻtgan katta avariya butun dunyo Atom Elektr Stansiyasilar kurilishi rejalarini buzib yubordi. AQSHda qurilish ishlari sekinlashtirildi, Skandinaviya mamlakatlarida esa butunlay toʻxtaldi. Ammo yer yuzidagi energiya manbalari hisoblanmish — neft, gaz, koʻmir zaxiralari cheklanganligidan Atom Elektr Stansiyasilarni takomillashtirishdan boshqa iloj yoʻq. Atom energiyasi manbai uran va toriyning yer yuzidagi zaxiralari dunyo xalqlarining energiyaga boʻlgan talabini bir necha ming yillar davomida qondirib turish uchun yetarlidir. Kelajakda Atom Elektr Stansiyasilar yetarli darajada rivojlanadi va dunyo mamlakatlarining umumiy energetika balansida yetakchi oʻrinni egallaydi.
Atom elektr stantsiyalari (AES) kondensatsiyalanuvchi, kogeneratsion (AES), shuningdek yadroviy issiqlik ta'minoti (ACT) va yadroviy sanoat issiqlik ta'minoti (ACPT) bo'lishi mumkin. Atom elektr stantsiyalari issiqlik va elektr qismlarida blok printsipiga muvofiq qurilgan.
Atom elektr stantsiyalaridagi atom reaktorlari turli mezonlarga ko'ra tasniflanadi. Neytron energiyasi darajasi bo'yicha reaktorlar ikkita asosiy sinfga bo'linadi: termal (termal neytronlar yordamida) va tez (tez neytronli). Neytron moderatori turiga ko'ra, reaktorlar suv, og'ir suv, grafit, sovutish suvi turiga ko'ra-suv, og'ir suv, gaz, suyuq metall. Suv bilan sovutilgan reaktorlar ham dizayniga ko'ra tasniflanadi: bosimli idish va kanal.
Uskunalarni ta'mirlashni tashkil etish nuqtai nazaridan, AESlar uchun davrlar soni bo'yicha tasniflash eng katta ahamiyatga ega. Zanjirlar soni barcha mumkin bo'lgan favqulodda vaziyatlarda qurilmaning xavfsiz ishlashini ta'minlash talablarini hisobga olgan holda tanlanadi. Zanjirlar sonining ko'payishi tsiklda qo'shimcha yo'qotishlar paydo bo'lishi va shunga mos ravishda AES samaradorligining pasayishi bilan bog'liq.
Har qanday atom elektr stantsiyasi tizimida sovutish suvi va ishlaydigan suyuqlik ajralib turadi. Ishchi organ, ya'ni. Issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi ishni bajaradigan vosita - suv bug'idir. Atom elektr stantsiyasidagi sovutish suvining maqsadi - reaktorda chiqadigan issiqlikni olib tashlash. Agar sovutish suvi va ishchi suyuqlikning zanjirlari ajratilmagan bo'lsa, AES bir davrali deb ataladi (1-rasm).