Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

kombinatla shuvning

 

rivojlantirishni taqozo etadi. Chindan ham hozirgi  sharoitda har qanday yiriklikdagi 

korxona yoki  tashqiot «universal» bo’lishga harakat qilmoqda.  

           

Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida 

vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlami baholash va bashorat qilish hamda 

ularning oldini olish muammolari bilan  shug'ullanadi

. 

Muhandis-geografik tadqiqotlar qurilish loyihalarini amalga oshirishda asos 

bo'lib xizmat qiladi. Muhandis-geografik tadqiqotlar asosan sanoat korxonalarini 

joylashtirishda, gidrotexnik inshootlarni (kanallar, to'g'onlar, suv omborlari va h.k.), 

yo'llarni loyihalashda, foydali qazilma konlarini qidirishda olib boriladi. 

Sanoat korxonalarini joylashtirishda muhandis-geografik tadqiqotlar ikki bosqichda 

o'tkaziladi.   

Yo'l qurilshini loyihalashda muhandis-geografik tadqiqotlar, asosan relyefning 

tahliliga yo'naltirilgan bo'ladi. Chunki ko'p hollarda loyihalanayotgan yo'lning 

yo'nalishini, uzunligini, kengligini, arzon-qimmatligini relyef  sharoiti belgilab 

beradi.  shuning uchun yo'llarni loyihalashda relyefning qulayligi, qanday tog' 

jinslaridan  tashqi topganligi, mutlaq balandligi birinchi navbatda tahil qilinadi. 

Avtomobil yo'llarining qiyaligi 12—15° dan oshmasligi lozim. 

Baland va qiyaligi yuqori bo'lgan joylarda yo'llar yer osti tunnellari orqali 

o'tkaziladi. Masalan, To shkent — Andijon avtomobil yo'lining Kamchiq dovonida 

uzunligi 2,5 km  tunnel qazilgan bundan. tashqari, yo'llarni loyihalashda surilmalar, 

sellar, qorko'chkilari, daryo toshqinlari ham hisobga olinadi. 

Foydali qazilma konlarini qidirish davomida muhandis-geografik tadqiqotlar 

---

 

61 

ikki yo'nalislida olib boriladi. Birinchi yo'nalishda kon joylashgan hududning tabiiy 

va iqtisodiy-geografik  sharoiti o'rganiladi va baholanadi. Ikkinchi yo'nalishda foydali 

qazilma konini qazib olish jarayonida atrof-muhitda ro'y beradigan o'zgarishlar 

bashorat qilinadi (relyef, tuproq, o'simlik, iqlim, ichki suvlari, qishloq xo'jaligi, 

sanoati, transporti, aholisi va h.k.). 

Eslab qoling! 

Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida 

vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarni baholash va bashorat qilish hamda 

ularning oldini olish muammolari bilan  shug'ullanadi. 

Tabiiy geografik jarayonlar deb, tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir 

bo'ladigan jarayonlarga aytiladi.  

  Amaliy landshaftshunoslikning tub   mohiyatii xalq ho`jaligining turli hil amaliy 

maqsadlarini xal etishda landshaft haqidagi ta`limotning nazariy tamoyillari va 

usullaridan foydalanish va tatbiq etishdan iboratdir. 

Landshaftshunoslikning amaliy jixatlaridan biri, asosan xalq ho`jaligining u yoki 

bu tarmogi talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarni ta`riflovchi turli 

ma`lumotlar bilan ta`minlab turishdir. Masalan, landshaft haritalari tabiiy geografik 

rivojlantirish natijalari landshaftlarning batafsil ta`rifi va  xakozolar kiradi. 

Landshaftlarga ta`luqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilishning yana bir turi 

landshaftlarni xalq ho`jaligining ma`lum tarmoqlari maqsadlarida baholash bo`lishi 

mumkin. U ayniqsa qishloq ho`jaligi maqsadlarida yo’l qurilishi,  shahar qurilishi 

sogliqni saqlash yoki rekreatsiya maqsadlarida qilingan ishlarda yaqqol ko’zga 

tashlanadi.   

Landshaftlarga taaluqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilish jarayonida 

landshaftlarning ma`lum bir maqsadni kuzlagan holda guruxlarga birlashtirish ya`ni 

landshaft turlarini aniqlash zaruriyati tugiladi. Ularni xalq ho`jaligining u yoki bu 

tarmogini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqqan xolda inson tomonidan amalga 

oshiriladigan tadbir (inshoot qurilish, melioratsiya, agrotexnika va xokazo) larga 

qanday reaktsiya berishiga qarab ayrim guruxlarga birlashtirish landshaftlarni amaliy 

jixatidan baholanishni osonlashtiradi. Yana bir narsani ta`kidlab quymoq kerakki 

zalvorli ilmiy nazariy landshaft tadqiqotlarning natijalari joylar amaliy jixatidan 

baholash  zarur asos bo`lishi bilan bir qatorda har doim ham ma`lum maqsad uchun 

zarur bo’lgan ma`lumotlarni beravermaydi. Bunday holda qo’ shimcha tarzda 

tadqiqotlar dalada o`rganish ishlari o’tkazishga tugri keladi 

A.G. Isachenko   1991   tabiiy  muhitni   muvofiqlashtirish   maqsadlarida 

bajariladigan landshaft tadqiqotlarning ikki qismdan iborat deb kursatadi. 

1.Tadqiqotlarning zalvorli qismi geotizmlarning strukturasi va  xayotiy 

faoliyatiga bo’ladigan inson ta`sirini har tomonlama tahlil qilish sanaladi. 

2.Amaliy qismi esa geotizmlarni muxofaza qilish, yahshilash va oqilona 

foydalanish bo’yicha amaliy masalalarni echishda zarvorli tadqiqotlardan olingan 

ma`lumotlarni qullay bilishdir.