|
Tayanch so’z va iboralar
.Sotsial geografiya, «ijtimoiy buyurtma»
N.N.Baranskiy «sotsial geografiya»ni yaratish konseptsiyasi, professor
A.S.Solievning «sotsial geografiya» tushunchasiga bergan ta’rifi, Niderlandiyada
sotsial geografiya paydo bo’lishi, ijtimoiy- geografik tadqiqotlar, ijtimoiy - geografik
rayonlashtirish (printsiplari, tibbiy-geografik qonuniyatlarni sotsial geografiya
fanini rivojlanishidagi ahamiyati.
Jamiyat rivojlanishining qonuniyatlarini ko’pchilik fanlar o’rganadi.
Uning xududiy tashkil etilishi masalalarini tadqiq etishda zamonaviy
iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ahamiyati katta. Avvalambor, bevosita
moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari yoki xo’jaliklar geografiyalarining
rivojlanishi bilan tarkib topgan iqtisodiy geografiya, o’tgan asrning 80 yillariga
kelib, hozirdagi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga aylandi, ya’ni uning
ijtimoiy (sotsial)qanoti tezroq rivojlandi. Mazkur fan rivojlanishining
ichki ma ntiq idagi bunday qonuniy jarayonlarning markazida, inson va
uning ijtimoiy hayoti bilan bog’liq barcha m u r a k k a b l l k l a r n i n g x u d u d i y
q i r r a l a r i n i o ’ r g a n i s h masalalari yotadi.
Ijtimoiy geografiya, geografiya fanlari tizimidagi aholi va u bilan
aloqador barcha ijtimoiy hodisa va j a r a y o n l a r n i n g h u d u d i y
q o n u n i y a t l a r i n i t a d q i q e t u v c h i , y a n g i va tez rivojlanayotgan
tarmog’idir. Uning shakllanishi va rivojlanishi bir tomondan geografiya
fanlarining o’z ichki rivojlanishi mantiqi va, ikkinchi tomondan esa unga
bo’lgan «ijtimoiy buyurtma» bilan chambarchas bog’langan.
Hozirgi davrda ijtimoiy geografiyani, mustaqil fan tarmog’i sifatida to’la
shakllangan deb bo’lmaydi. Uning shakllanishi jarayonlari davom etmoqda,
Ayniqsa, ijtimoiy geografiyaning tadqiqot ob’ekti, tuzilishi, fanlar tizimida
tutgan o’rni masalalariga yanada oydinlik kiritish zarur.
Ijtimoiy geografik tadqiqotlarning diqqat markazida (ya’ni maxrajida)
doimo inson omili yotadi. SHuning uchun ham ijtimoiy geografiyani
25
shakllanishining ilk asosi bevosita aholi geografiyasi bilan bog’langan.
Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi, rekreatsiya, tibbiyot, madaniyat,
ta’lim va geografiya fanlarining rivojlanishi bilan ijtimoiy geografiya
yanada keng quloch yozdi. SHuning bilan birga uning jinoyatchilik, xulq —atvor
va turmush tarzi geografiyalari kabi bo’limlari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Hozirgi zamon fanlari tizimida bevosita aholi va u bilan bog’liq
masalalarni o’rganishda zamonaviy iqtisodiy va sotsial geografiya
alohida o’rin tutadi. Ayniqsa, uning sotsial geografiya qanoti jamiyat
yoki aholi ijtimoiy r i v o j l a n i s h i n i n g x u d u d i y q i r r a l a r i ,
q o n u n i y a t l a r i n i o’rganishi bilan muhim ahamiyatga ega
9]
.
So’nggi o’n yilliklar tajribasi shuni ko’rsatadiki, an’anaviy
iqtisodiy va sotsial geografiya fanining tadqiqot ob’ekti va predmeti
doirasi ancha kengaydi, mukammallashdi. Avvallari ilmiy tadqiqotlarning
negizida ko’prok, ishlab chiqarish kuchlari va ularni rivojlantirish
masalalari yotgan bo’lsa, bugungi kunga kelib, aholining o’zini yoki
insonning ijtimoiy extiyojlari bilan bog’lik, masalalarni har tomonlama
o’rganishga, ayniqsa, aholining ijtimoiy, madaniy — ma’naviy turmush
tarzini xududiy t a s h q i e t i s h q o n u n i y a t l a r i n i t a d q i q e t i s h g a
e ’ t i b o r kuchaydi va shu asnoda ijtimoiy geografiyaning fan tarmog’i
sifatida shakllanishi jarayonlari tezlashdi.
O’tgan asrning 30-yillaridayoq N.N.Baranskiy «sotsialgeografiya»ni
yaratish masalasini ko’ndalang qo’ygan edi va keyinroq, uni muhim
bo’limlarining asosiy masalalarini (aholi geografiyasi, xo’jalik geografiyasi,
shaharlar geografiyasi va b.) o’rgandi. O’sha davrdayoq N.N.Baranskiy ta’kidlagan
ediki, iqtisodchi geograf nafaqat aholining tarkibi, joylashuvi, aholi
manzilgohlarining tavsifini, balki uning fikr -o’ylari, urf -odatlari va
madaniyatiniham bilishi kerak.
Ijtimoiy geografiya, geografiya fanlari tizimidagi yangi shakllanib kelayotgan
yo’nalishlardan biridir. Uning tadqiqot ob’ekti va predmeti to’la shakllanmagan va bu
borada olimlar o’rtasida hozirgacha baxs - munozaralar mavjud.
Turli davrlarda bevosita aholi, ya’ni uning yashash, mehnat qilish, dam olish,
sog’lig’ini saqlash va boshqa ijtimoiy, madaniy — ma’naviy hayot faoliyatlari bilan
bog’liq masalalar xorijda va shuningdek, sobiq sovet iqtisodiy geografiyasi doirasida
ham o’rganib kelingan. SHuning uchun ham Yu.G.Saushkin ijtimoiy geografiyani
iqtisodiy geografiyadan ajratish, iqtisodiy va sotsial geografiyani rivojlanishiga zid
ekanligini, real borliqni anglashga to’la javob bermasligini, ya’ni insonni ijtimoiy
hayoti murakkabliklari bilan iqtisodiy geografiyadan «sug’urib» tashlab bo’lmasligini
ham uqtiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
