Маъруза : Фототокнинг сўниши ҳодисаси. Қолдиқ фотоўтказувчанлик

15.3-расм.
Қолдиқ ўтказувчанликни тушунтирувчи нотекис жойлашган 
потенциал тўсиқлар модели: 
а —
монокристалларда макронуксонлар; 
б —
поликристалларда сирт 
ҳолатлари туфайли ҳосил бўлган потенциал тўсиқлар. 
Яримўтказгичнинг мувозанат ҳолатидаги электр ўтказувчанлиги ѐруғлик 
таъсирида бўшаб қолган сирт ҳолатларини мувозанат ҳолатигача 
тўлдирилгандан кейингина юзага келади. Яримўтказгичнинг мувозанат 
ҳолатидаги электр ўтказувчанлиги ѐруғлик таъсирида бўшаб қолган сирт 
ҳолатларини мувозанат ҳолатигача тўлдирилгандан кейингина юзага келади. 
Аммо,ўтказувчанликнинг 
бундай 
тикланиши 
сатҳларда 
заряд 
ташувчиларнинг ушлаб олиниш баландлигини оширади ва бинобарин, у 
қийинлаш-тирувчи шароитда юз беради.

Шундай килиб, яримўтказгич электр ўтказувчанлигининг ўз ҳолига 

қайтиш тезлиги эркин заряд ташувчиларни «дўнглик»дан тўсиқларнинг 
юқори қисмида жойлашган «ѐнбағирлик»ларда ушлаб олиниш тезлиги билан 
аниқланади. Бу эркин заряд ташувчилар учун рекомбинацияланиш тўсиқлари 
бўлиб хизмат қилади. Демак, яримўтказгичлардаги заряд ташувчилар учун 
мавжуд бўлган дрейф ва рекомбинацияланиш тўсиқларининг ѐритилганлик 
туфайли ажралиб қолиши сабабли, узок вакт давомида мана шу ҳосил бўлган 
тақикланган соҳада жойлашган ўтказувчанлик сатҳлари бўйлаб заряд 
ташувчилар ҳаракати юз бериши сабабли ўтказувчанлик мавжуд бўлади. 
Кўриб ўтилганлардан хулоса килиб айтиш мумкинки, қолдиқ 
ўтказувчанлик ҳодисалари яримўтказгичларда дрейф ва рекомбинацияланиш 

---

тўсиқлари мавжуд бўлганида юзага келар экан. Яқин йиллар давомида 
ўтказилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, бу ҳодиса компенсацияланган, 
яъни эркин заряд ташувчилар сони деярли йўк даражага келтирилган 
яримўтказгич материалларда яна хам яхшироқ кўринишда юзага келиши 
мумкин экан. Бу холда колдик ўтказувчанликни яримўтказгичга киритилган 
киришма атомларнинг хусусиятлари оркали тушунтириш мумкин бўлади. 
Arap яримўтказгич материалнинг кристалл панжарасида катта тезлик 
биланҳаракатланувчи ва ионланган киришма атомлар бўлса (масалан, донор 
характерга эга бўлган, тугунлар орасида жойлашган атомлар), уларнинг 
қарама-қарши ишорали зарядланган ва тугунларда жойлашган атомлар 
атрофида йиғилиб қолиш эҳтимоллиги нисбатан катта бўлади. Бу ҳол кўплаб 
атомларнинг бир жойга йиғилиб қолиши — кластер ҳосил бўлишига олиб 
келади. Бу эса заряд ташувчилар ҳаракатига тўсикдир. Заряд ташувчилар 
сони кўп бўлганда кластер бир қисм электронларни ѐки ковакларни ютиб, 
деярли нейтрал ҳолда туради ва ўтказувчанликка деярли таъсир кўрсатмайди.
Лекин эркин заряд ташувчилар сони кам (ѐки жуда кам) бўлса, кластерларни 
нейтраллаш учун зарур бўлган заряд ташувчилар катта ҳажмда жойлашади ва 
демак 
класстерларнинг 
таъсир 
доираси 
(
R
)
ҳам 
кенгаяди.Паст 
температураларда ва эркин заряд ташувчилар сони жуда кичик бўлганда, 
ѐритилган пайтда кластерларда жойлашган заряд ташувчиларнинг ѐруғлик 
тўхтатилганда ўтказувчанлик зонасида жойлашадиган заряд ташувчилар 
билан 
рекомбинацияланиши 
кийинлашади. 
Кластерларнинг 
таъсир 
доиралари катта-лашиб, улар ўзаро туташиб кетган ва заряд ташувчилар 
ўтказувчанлик зонасига чиқмасдан ҳаракатлана оладиган алоҳида сатҳ - окиб 
ўтиш сатҳини юзага келтиради. Бу сатҳда ҳаракатланаѐтган заряд 
ташувчилар сони кластерларни ташкил этган ва ѐритилган пайтда заряд 
ташувчиларни ушлаб олиш қобилиятига эга бўлган атомлар сонига боғлиқ 
бўлади. Амалда бу шартларни қаноатлантирувчи киришма атомлар (чуқур 
ҳолатлар ҳосил килувчи киришма атомлар) концентрацияси нисбатан катта 
(10
15
— I0
16
см
-3
) бўла олиши мумкинлигини эътиборга олсак, қолдиқ
ўтказувчанлик токининг қиймати ҳам катта эканлиги тушунарли бўлади. 
Қолдик ўтказувчанлик ҳодисасини таърифлаш учун мана шундай моделни 
кўллаш