Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Градация (лот. gradatio – зинапоя, босқичма босқич кучайтириш) Нутқ парчаларидан бири иккинчисининг маъносини кучайтириб боришдан иборат услубий жараён.⁸⁰Бадиий адабиётда ҳолатларни, туйғу ва кечинмаларни қиёслашда, ҳис-ҳаяжонлар жунбушини тўлиқ ифодалашда градация усулидан фойдаланилади. Адабиётларда градация хусусиятларига кўра турлича тасниф қилинади: моҳиятига кўра: кўтарилувчи градация (климакс) ва пасаювчи градация (антиклимакс); ифода усулига кўра: мантиқий, эмоционал ва миқдорий градация; ифода материалига кўра: лексик градация ва синтактик градация.
Мен надоматларни унутганман. Мен мерос
довламайман. Мен молпараст ҳам эмасман.
Лекин қани менинг етти маъдандан эритиб қуйилган
дарвозам?
Жаҳоннинг бир мўъжизаси?
Олтин, темир, қурч, қалай, пўлат, мис, кумуш
дарвозам?
Бибихоним дарвозаси?
Йўқолган дарвоза...
Ўғирланган дарвоза...
Танга қилиб майдаланган дарвоза... (И.Ғафуров)⁸¹
Келтирилган мисолда дастлаб шахсий сифатлар босқичма – босқич кучайтириб тасвирланяпти. Кейин, дарвоза билан боғлиқ сифатлар тасвирида пасаювчи градацияни кузатиш мумкин: мўъжизавий дарвоза – олтин дарвоза – темир дарвоза – қурч дарвоза. Ортидан дарвозанинг кимга тааллуқли эканлиги айтилади ва яна кўтарилувчи градациядан фойдаланиб дарвозанинг ғойиб бўлиш сабаби ошкор қилинади: дарвоза йўқолган – (аслида) ўғирланган – (ва) танга қилиб майдаланган. Иброҳим Ғафуровдан градацияга яна бир гўзал мисолни келтирамиз. Унда ҳисларнинг жунбуши кўтарилувчи ва пасаювчи градация орқали ўта таъсирчан ҳолда ифодаланган.
Беатриче ётмаган Усмоннинг тўшагида,
Зарема ётмаган Усмоннинг тўшагида,
Насима ётмаган Усмоннинг тўшагида,
Ҳурлар ётмаган Усмоннинг тўшагида,
Парилар ётмаган Усмоннинг тўшагида.
Фақат Усмон ётган Усмоннинг тўшагида.
Қамоқнинг тўшаги.
Миллионлаб бегуноҳлар ётган бундай тўшакларда.
Улар кўз ёшлардан кўл бўлиб кетган,
Улар унсиз нолалардан чўл бўлиб кетган,
Улар армонлардан йўл бўлиб кетган...
Дунё ётар шу тўшакда.
Шеър ётади шу тўшакда. Парлари қофия. Сомони вазн.
Усмон Носирнинг тўшаги –
Хаёлларин кемаси.
–Тўшагимни асранг, оға, –деди у энг сўнг
дамда. –
Олтин булутлар ухлаган унда. Армонли байтлар
тунаган унда.
Лек тўшакни асрамадилар. Фаросат етмади
одамларда. (И.Ғафуров)